Grzyb Magdalena, Przestępstwa motywowane kulturowo. Aspekty kryminologiczne i prawnokarne

Monografie
Opublikowano: WK 2016
Rodzaj:  monografia
Autor monografii:

Przestępstwa motywowane kulturowo. Aspekty kryminologiczne i prawnokarne

Autor fragmentu:

Wstęp

Każde społeczeństwo, określając granice dopuszczalnych zachowań w postaci norm prawnokarnych, opiera się na własnym dziedzictwie kulturowym, moralnym i religijnym. To, co w jednym społeczeństwie uchodzi na normalne, w innym niekoniecznie jest akceptowane, a nawet może spotykać się z potępieniem społecznym. Wartości społeczne tworzą normy i standardy postępowania, których granice znajdują odzwierciedlenie nie tylko w normach prawa karnego, lecz w równym stopniu także w praktyce organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Zdarza się jednak, że w obrębie jednego społeczeństwa i systemu prawnego następuje starcie pomiędzy różnymi, często nie do pogodzenia ze sobą, tradycjami i normami kulturowymi poszczególnych grup.

Większość krajów zachodnich jest w dzisiejszych czasach różnorodna kulturowo. W miarę jak społeczeństwa stają się coraz bardziej pluralistyczne i różnorodne kulturowo, wyłania się coraz więcej konfliktów między normami regulującymi poszczególne dziedziny życia. Konflikty takie są nieuniknione. Często normy poszczególnych grup stoją ze sobą w jawnej sprzeczności. Zdarza się, że norma jednej grupy, regulująca pewną sferę życia, jest sprzeczna z relewantną normą drugiej grupy i niezależnie od nastawienia jednostki w danej sytuacji którąś normę naruszy, bądź swojej grupy, bądź grupy dominującej . Przestępstwa motywowane kulturowo oraz „obrona przez kulturę” są właśnie przykładem rozbieżnych i niekompatybilnych koncepcji sprawiedliwości wśród różnych grup i różnego pojmowania tego, co jest dobre, a co nie i dla kogo. Są jednym z przejawów faktycznego pluralizmu prawnego, który jest obecny w wielokulturowych społeczeństwach, jednak przejawem wyjątkowym, odnoszącym się bowiem do prawa karnego i najważniejszych wartości przez nie chronionych. U ich korzeni leży pojęcie konfliktu kulturowego.

Kiedy ludzie przenoszą z kraju swojego pochodzenia obyczaje i praktyki, które w nowym społeczeństwie nie tylko są obce, lecz także naruszają zakazy karne, ma miejsce konflikt wartości kulturowych lub „zderzenie kultur” . Tak jak krajowe ustawy karne odzwierciedlają do pewnego stopnia wartości, co do których panuje społeczny konsensus, że należy je chronić, konflikt tradycji kulturowych ma miejsce, gdy obce wartości i normy odbiegają od uzgodnionych wartości danego społeczeństwa. Wyłania się wówczas pytanie, czy owi obcy, przybysze, niezaznajomieni (lub tylko go niepodzielający) z obowiązującym w danym społeczeństwie systemem wartości, powinni ponosić odpowiedzialność karną za swoje czyny. Czy należy karać ludzi za czyny, które w miejscu popełnienia są przestępstwem, lecz tam, skąd pochodzą, są rozpowszechnioną i dozwoloną praktyką (nawet jeśli skryminalizowaną, to jednak tolerowaną i de facto niekaraną)? Czy postępowanie akceptowalne w jednej kulturze powinno być usprawiedliwione i dopuszczalne w imię tolerancji, pluralizmu kulturowego i poszanowania cudzych kultur, jeśli narusza normy prawa karnego i fundamentalne wartości społeczeństwa, w którym jest dokonywane? A konkretnie, czy obcy lub imigranci mogą ponosić odpowiedzialność karną za popełnione czyny, które w ich ojczyźnie są akceptowanymi zwyczajami? Jak prawo karne powinno reagować na konflikt między odmiennymi tradycjami kulturowymi, który nasila się w społeczeństwach zachodnich?

W nowoczesnym państwie prawo karne określa granice zachowań dopuszczalnych społecznie i tych zabronionych. Normy prawnokarne powstają w wyniku ciągłego dyskursu publicznego między grupami posiadającymi polityczną siłę. Czy narzucając jeden kodeks moralny wszystkim członkom społeczeństwa, grupa politycznie dominująca delegitymizuje niezgodne normy subkultur i potencjalnie kryminalizuje ich praktykowanie? Czy członkowie mniejszości kulturowych muszą dostosować się do norm ustanawianych przez większość? Czy w pluralistycznym społeczeństwie mniejszości kulturowe i grupy ludności tubylczej mogą domagać się od ustawodawcy uwzględnienia ich kontekstu kulturowego w sprawach karnych i cywilnych, a jeśli tak, to do jakiego stopnia? Wartości i normy kulturowe żywo wpływają na ludzkie motywacje i procesy decyzyjne; czy zatem należy uznać różnorodność tych motywów, by móc lepiej zrozumieć jednostki?

Ścieranie się różnych kultur, rosnąca wielokulturowość współczesnego świata stanowią jedno z poważniejszych wyzwań dla współczesnych liberalnych demokracji oraz współczesnej debaty wokół praw człowieka. Jedną z funkcji prawa karnego jest wymuszanie społecznie pożądanych zachowań. Jednakże racja bytu prawa karnego zasadza się na istnieniu pewnego konsensusu, swoistego rdzenia wartości ważnych dla integralności całego społeczeństwa. Co jednak zrobić, kiedy jednostki nie podzielają tych wartości? Czy kara kryminalna to właściwy sposób na naukę określonych wartości? Czy można pozwolić jednostkom kultywować swoje odmienne wartości?

Głównym problemem badawczym, jaki sobie postawiłam, jest odpowiedź na pytanie: jak prawo karne i polityka karna w wielokulturowych i demokratycznych społeczeństwach powinny reagować na przestępstwa motywowane kulturowo. Czy należy indywidualizować odpowiedzialność karną i traktować łagodniej sprawców, których czyny, jakkolwiek stanowiące przestępstwa w społeczeństwie przyjmującym, w kraju pochodzenia byłyby tolerowane, czy może powinno się stosować swoje normy równo i skupić się na funkcji gwarancyjnej i zapewnieniu równej ochrony wszystkim ofiarom?

Istotą problemu jest więc zagadnienie stosunku norm prawnokarnych w wielokulturowym (różnorodnym kulturowo) i demokratycznym społeczeństwie do praktyk motywowanych odmienną tradycją, naruszających najważniejsze dobra prawne. Wywód więc ma na celu ustalenie, do jakich granic (po)nowoczesne społeczeństwo, by zachować swoją integralność i spójność, może tolerować odmienne praktyki kulturowe. Należało zatem będzie zbadać i zanalizować relacje istniejące między systemem norm prawnych wybranych współczesnych państw a różnorodnością kulturową, z którą systemy te są konfrontowane, na przykładzie kilku praktyk kulturowych, które w ostatnich latach wywołały w krajach zachodnich (Europie i Ameryce Północnej) najwięcej dyskusji.

Pytania uszczegóławiające brzmią następująco:

Jaka jest rola prawa karnego w demokratycznych i liberalnych społeczeństwach w warunkach wielokulturowości?

Czy (i jeśli tak, to jak) liberalne społeczeństwa demokratyczne powinny reagować na przestępstwa motywowane kulturowo?

Jaka jest/powinna być rola prawa karnego w reakcji państwa na szkodliwe praktyki kulturowe?

Czy (a jeśli tak, to do jakiego stopnia) członkowie mniejszości kulturowych powinni podlegać obowiązującym i ustanowionym przez grupę większościową normom prawnym?

Do jakiego stopnia można tolerować odmienność kulturową?

Jak wygląda proces „uzgadniania” norm prawnych (w tym prawnokarnych) w demokratycznym i liberalnym państwie w warunkach wielokulturowości?

Czy dopuszczalne jest relatywizowanie ochrony najważniejszych dóbr prawnych gwarantowanej przez system prawa karnego?

Czy dopuszczalne jest relatywizowanie obowiązywania norm prawa karnego wobec osób o odmiennym pochodzeniu kulturowym, zwłaszcza wobec ofiar przestępstw motywowanych kulturowo?

Na jakim poziomie i w jaki sposób nowoczesne i liberalne państwa powinny rozwiązywać konflikty kulturowe, przed którymi stają w warunkach wielokulturowości? Czy należy to robić na poziomie legislacyjnym, czy może odpowiedniego stosowania prawa?

Jakie wartości powinny zostać uznane za nadrzędne przy rozwiązywaniu konfliktu kulturowego?

Podstawowe problemy badawcze książki koncentrują się zatem wokół różnorodności kulturowej, pluralizmu wartości, konfliktu kultur prawnych, uniwersalności wartości i praw jednostki, praw kobiet, przemocy wobec kobiet, dysonansu między równością wobec prawa a prawem do różnicy, tożsamości kulturowej w erze globalizacji, relatywizmu kulturowego, funkcji prawa karnego jako narzędzia sformalizowanej kontroli społecznej i wreszcie czynów popełnianych przez członków mniejszości kulturowych, które są niezgodne z systemem wartości kultury oficjalnej.

Projekt ma wymiar interdyscyplinarny. Będzie znaczący na polu kilku dziedzin: nauk penalnych, antropologii prawa, socjologii prawa oraz filozofii prawa. Na rodzimym gruncie jest zasadny, bowiem istnieje wyraźna luka w nauce polskiej na temat przestępstw kulturowych, opisania ich od strony nie tylko fenomenologicznej, lecz także kryminologicznej i dogmatyczno-prawnej.

Monografia odpowiada na zapotrzebowanie dokonania oglądu samego zjawiska, odpowiedzi na pytanie o jego przyczyny oraz podsumowanie istniejących rozwiązań problemu, w zależności od wewnętrznego kontekstu danego kraju. Zagadnienie przestępstw kulturowych zaczęło interesować naukę zachodnią wraz ze wzrostem różnorodności kulturowej na łonie zachodnich społeczeństw w drugiej połowie XX w. Społeczeństwo oraz tożsamość są koncepcjami dynamicznymi i stale konstruowanymi; zwłaszcza tożsamość jest w naszych czasach globalizacji wyjątkowo „płynna”, by posłużyć się terminem Zygmunta Baumana.

W ostatnich latach debata publiczna w większości krajów zachodnich skierowała swoją uwagę na problem konfliktu wartości między różnymi kulturami, relacji między uniwersalnością określonych fundamentalnych wartości z jednej strony a relatywizmem kulturowym oraz prawem każdej jednostki do własnej tożsamości kulturowej, którego źródła upatruje się w art. 27 MPPOiP, z drugiej. Tematyka ta jest aktualnie interesującym obszarem badawczym wartym pogłębionej refleksji, jak również przedmiotem wielu badań empirycznych.

Zdecydowana większość twórczości naukowej na temat wielokulturowości odnosi się do zagadnień cywilnoprawnych lub politycznych regulacji, które proponowały różne strategie i rozwiązania akomodacyjne w celu umożliwienia koegzystencji grupom o odmiennej tożsamości w ramach jednej struktury politycznej. Prawo karne różni się jednak zasadniczo od przepisów dotyczących zawarcia małżeństwa czy praw edukacyjnych i dlatego też wymaga wyraźnie innego podejścia, gdy jest konfrontowane z wielokulturowością. Prawo karne i wymiar sprawiedliwości karnej mają tendencje silnie asymilacyjne i odgrywają ważną rolę w utrzymaniu stabilności w państwie. Obiecując ochronę przed wyrządzeniem szkody równo wszystkim członkom społeczeństwa, zapewniając równe i rzetelne traktowanie wszystkim sprawcom przestępstw, prawo karne zmierza do unifikacji praktyk kulturowych i wartości oraz do wzmocnienia wspólnej tożsamości; nie ma interesu w czynieniu wyjątków od swoich norm w celu wzbogacenia różnorodności.

Bogata literatura naukowa na temat „obrony przez kulturę” istnieje głównie na kontynencie północnoamerykańskim. W Europie jest to tematyka stosunkowo świeża i mało eksplorowana, zwłaszcza w kontekście systemu prawa karnego i polityki kryminalnej, choć pojawia się coraz więcej publikacji odnoszących się do konkretnych praktyk kulturowych .

Brakuje również pozycji naukowych, które opisują to zjawisko w kontekście polskim, a wydaje się, że wraz z rozwojem społecznym naszego kraju, jego otwarciem na Europę oraz partycypacją w procesach globalizacji i nieuchronnością procesów mieszania się kultur, które nastąpią również w naszym kraju, istnieje wyraźna potrzeba zajęcia stanowiska na gruncie polskim. Praca może wnieść więc wkład w polski dorobek naukowy z pogranicza kryminologii, socjologii i praw człowieka.

Nie ulega wątpliwości, że i polskie społeczeństwo w nieodległej perspektywie czasowej w wyniku migracji może się stać wielokulturowe. Zmierzymy się wtedy z problemem akomodacji ludzi o odmiennej tożsamości etnicznej i kulturowej przez homogeniczne do tej pory społeczeństwo, system polityczny i normatywny. Bezcenne mogą się wtedy okazać doświadczenia innych krajów, które przeszły tę drogę kilka dekad wcześniej.

W pierwszej kolejności postaram się przedstawić szerszy kontekst problemu badawczego, czyli wyjaśnić, jakie zmiany kulturowe doprowadziły do wyłonienia się problemu wielokulturowości w zachodnich społeczeństwach. Następnie zwięźle omówię, jak się rozumie wielokulturowość zarówno pod względem normatywnym, jak i faktycznym, i jakie jest ich miejsce w myśli filozoficzno-politycznej. W dalszej kolejności będę chciała zarysować, na czym polega paradoks wielokulturowości, dlaczego niektórzy uważają, że wielokulturowość jest zła dla kobiet, oraz jak ważne jest właściwe rozumienie głównego pojęcia, czyli samej kultury. Wreszcie postaram się nakreślić, jak pojęcie wielokulturowości ma się do prawa karnego, a różnorodność kulturowa do kryminologii; objaśnić termin przestępstw kulturowych oraz obrony przez kulturę. W dalszych częściach zajmę się konkretnymi typami przestępstw motywowanych kulturowo. Do analizy wybrałam trzy rodzaje praktyk, które w Europie Zachodniej wywołują najwięcej dyskusji i kontrowersji i które naruszają podstawowe dobra i wartości chronione przez prawo karne, jak prawo do życia, do wolności, do integralności cielesnej. Praktyki przedstawię w następującej kolejności: zbrodnie (zabójstwa) honorowe jako czyny, których kryminalizacja nie budzi najmniejszych wątpliwości; następnie okaleczanie seksualne kobiet (FGM) jako praktykę, która sama w sobie realizuje znamiona dokonania uszczerbku na zdrowiu, lecz którą kilka krajów zdecydowało się skryminalizować w odrębnym typie przestępstwa, i wreszcie wymuszone małżeństwa, co do której wciąż toczy się dyskusja, czy należy angażować instrumentarium prawa karnego celem zwalczania jej. Każdy z rozdziałów będzie zawierał opis i analizę zjawiska w różnych kontekstach społecznych, w jakich funkcjonują (a funkcjonują w środowiskach imigrantów), oraz sposób, w jaki zostały w danym kraju upublicznione. Czasami niektóre praktyki przybierają na sile i drastyczności w sytuacji diaspory bardziej niźli w krajach pochodzenia.

Trzonem każdego z rozdziałów dotyczącego danej praktyki, oprócz opisu i genezy zjawiska, będzie dokładna analiza reakcji państw europejskich na dane zjawisko tudzież działań podejmowanych na poziomie ponadnarodowym. Chodzi tu zarówno o analizę działań podejmowanych na poziomie ponadnarodowym (ważne będzie zwłaszcza prześledzenie działalności Rady Europy w tym zakresie), jak i na poziomie krajowym. Warto już tutaj zaznaczyć, że analizowane przeze mnie praktyki kulturowe w różnych krajach wzbudzały zainteresowanie i pociągały reakcję władz w różnym stopniu. Niewątpliwie krajem, gdzie okaleczanie seksualne kobiet wywołało najwięcej oburzenia, ale też zdecydowaną reakcję, była Francja. Przemoc związana z honorem najwięcej uwagi skupiła w krajach nordyckich, zwłaszcza w Szwecji. Z kolei w Wielkiej Brytanii uwaga publiczna skupiła się na zabójstwach honorowych i na wymuszonych małżeństwach.

Następnie, by praca miała charakter kompletny, postaram się przedstawić i usystematyzować amerykańską debatę wokół obrony przez kulturę. Zasadniczo obrona przez kulturę i obiekcje wobec niej wysuwane są relewantne wobec przestępstw kulturowych, jednakże cała debata, w przeciwieństwie do europejskiej, w której problem ma charakter polityczny, w USA jest problemem prawnym.

Na koniec zawrę refleksje natury ogólnej, jak wybrane państwa zachodnie reagowały na konflikty kulturowe, jaka była rola prawa karnego jako narzędzia regulacji zachowań i przestrzegania wspólnych wartości oraz zarysować szerszy kontekst zjawiska.

Badania mają charakter interdyscyplinarny, wymagają więc wiedzy nie tylko kryminologicznej, lecz także z zakresu socjologii, antropologii kultury, antropologii prawa, filozofii, historii oraz umiejętności przeprowadzenia badań metodami socjologicznymi (analiza ilościowa oraz, przede wszystkim, jakościowa zjawiska, analiza przypadków). Teksty, na jakich będę się opierała, nie będą wyłącznie tekstami akademickimi. Do zrozumienia problemu badawczego w całej rozciągłości i jego praktycznego wymiaru niezbędne będzie również czerpanie z materiałów publicystycznych, artykułów prasowych, międzynarodowych dokumentów, raportów organizacji zarówno międzynarodowych (ONZ, Rada Europy, Unia Europejska), jak i pozarządowych tudzież oficjalnych raportów, planów działania, wytycznych ogłaszanych przez agendy rządowe badanych przeze mnie krajów. W Polsce w zasadzie nie ma polskiej literatury na ten temat, dlatego w zdecydowanej większości będę się opierała na publikacjach obcojęzycznych.

Nie mniej ważne będzie posługiwanie się metodami prawniczymi, zwłaszcza w drugiej, dogmatycznoprawnej części pracy, a mianowicie analiza funkcjonowania przepisów związanych z naruszeniem norm grupy dominującej przez członków grupy mniejszościowej oraz analiza orzecznictwa sądów na temat przestępstw kulturowych i w których posłużono się obroną przez kulturę.

Autor fragmentu:

RozdziałI
Wielokulturowość jako dylemat współczesnych społeczeństw

1.Zmiany kulturowe

Wiek XX był wiekiem wielu zmian: ekonomicznych, politycznych, demograficznych, technologicznych i kulturowych. Zmiany nie ominęły żadnego zakątku planety ani też aspektu życia. Nasilone w drugiej połowie wieku i na początku XXI stulecia nie do końca kontrolowane procesy globalizacyjne, zwłaszcza globalne przepływy ludności, głęboko przeobraziły większość nowoczesnych społeczeństw i wywołały radykalną zmianę kulturową. Doprowadziły do transformacji relatywnie homogenicznych dotąd społeczeństw w społeczeństwa różnorodne, w których skład wchodzą grupy o odmiennym kulturowo, etnicznie i językowo rodowodzie.

Zmiana kulturowa, jaka dokonała się w państwach zachodnich, i wyłonienie się problemu różnorodności kulturowej są prostą wypadkową migracji międzynarodowych. Masowe, powszechne i dynamiczne migracje ostatnich dekad rodzą różnorakie napięcia, konflikty oraz mają głębokie reperkusje polityczne zarówno w polityce międzynarodowej, jak i wewnętrznej poszczególnych krajów. To dlatego...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX