Gadomska-Radel Anna, Przesłuchanie dziecka jako ofiary i świadka przestępstwa w procesie karnym

Popełnianie przestępstw wobec dzieci powoduje, że w ramach swojej aktywności życiowej coraz częściej zeznania dzieci są jedyną możliwością przerwania dalszego ich krzywdzenia, zadawania bólu, cierpienia i ukarania sprawcy. Z uwagi na fakt, że sprawcą popełnianego wobec małoletniego czynu karalnego może być osoba najbliższa, podjęcie decyzji o przesłuchaniu dziecka w charakterze świadka powinno zostać poprzedzone przemyśleniami, czy jest to konieczne i jaki będzie miało to wpływ na jego dalszą egzystencję. Organ procesowy przy podejmowaniu takiej decyzji nie powinien jednak koncentrować się na wieku dziecka, lecz ocenić, czy osiągnęło ono taki stopień rozwoju, że posiada zdolność do zapamiętywania i odtwarzania określonych faktów związanych z popełnieniem przestępstwa.

W związku z tym, że dzieci pokrzywdzone przestępstwem doświadczają bezpośredniego spotkania z organami ścigania i przedstawicielami wymiaru sprawiedliwości, w piśmiennictwie i judykaturze wielu państw, w tym Polski, dotyczących procesu karnego, podejmowane są stale dyskusje odnoszące się do problematyki roli dziecka w postępowaniu karnym, wartości złożonych przez niego zeznań i ochrony tej szczególnej kategorii świadków. Nie sposób pominąć faktu, że na tym tle w ostatnich latach prowadzona jest także szeroko zakrojona polityka państw członkowskich Unii Europejskiej zmierzająca do rozszerzenia i wzmocnienia praw dziecka w postępowaniu karnym, zabezpieczenia jego interesów oraz zapewnienia kompleksowej ochrony podczas czynności przesłuchania. Ponadto dyskusje na temat ochrony dziecka w postępowaniu karnym są stale podejmowane na forum krajowym i międzynarodowym , a także w tym zakresie są prowadzone ogólnopolskie kampanie społeczne . Ciągle aktualna problematyka związana z przesłuchaniem dziecka w toku postępowania przygotowawczego i jurysdykcyjnego oraz wpływem złożonych przez niego zeznań na wydanie przez sąd wyroku skazującego stanowiły przyczynę, dla której autorka zdecydowała się podjąć analizy tej interesującej i istotnej w praktyce tematyki.

Celem monografii jest próba udzielenia odpowiedzi na pytania: czy dziecko jest dobrym, wiarygodnym świadkiem; jaki wpływ ma zastosowanie właściwej taktyki przesłuchania dziecka na wartość złożonych przez niego zeznań oraz czy dziecko wymaga szczególnej ochrony ze strony organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. W publikacji skoncentrowano się także na kwestii związanej ze standardami europejskimi obowiązującymi w zakresie ochrony praw dziecka i ich wpływu na polskie regulacje prawne. Rozważania dotyczące kwestii przesłuchania dziecka zostały przeprowadzone na tle prawnoporównawczym, historycznym, normatywnym i praktycznym.

Zamysłem autorki było także poddanie weryfikacji tezy głównej sprowadzającej się do twierdzenia, iż dziecko jest dobrym świadkiem i celem uzyskania wiarygodnych zeznań, mogących być podstawą wydania przez sąd wyroku skazującego, konieczne jest odpowiednie przeprowadzenie czynności przesłuchania, z zastosowaniem właściwej taktyki.

Baza źródłowa monografii opiera się na dokumentach – aktach prawnych, monografiach, pracach zbiorowych oraz artykułach naukowych, jak również materiale badawczym w postaci statystyk i danych uzyskanych w drodze badań ankietowych. Dominują źródła krajowe oraz anglojęzyczne, zaś w mniejszym stopniu niemieckojęzyczne, rosyjskojęzyczne i francuskojęzyczne.

Pierwszy rozdział ma charakter wprowadzający do problematyki przesłuchania dziecka. Przedmiotem jego jest zobrazowanie roli, jaką pełni dziecko w procesie karnym. Zwrócono uwagę, że może ono występować w postępowaniu karnym jako pokrzywdzony, świadek lub sprawca przestępstwa, przy czym skoncentrowano się na dwóch pierwszych rolach. Kwestię związaną z problemem krzywdzenia dzieci opisano na przykładzie przestępstwa wykorzystywania seksualnego, które budzi szczególną odrazę i potępienie sprawcy czynu przez społeczeństwo, oraz przestępstwa znęcania się fizycznego, jak i psychicznego, występującego w postaci aktów przemocy skierowanych przeciwko najmłodszym członkom rodziny. Przedstawiono kryterium wiekowe i zachowania świadczące o byciu ofiarą nadużyć, związek istniejący pomiędzy ofiarą a sprawcą, skutki spowodowane zjawiskiem krzywdzenia dziecka. Zobrazowanie tego jest konieczne, gdyż przesłuchujący, podejmując decyzję o przeprowadzeniu czynności przesłuchania dziecka będącego ofiarą przestępstwa, musi przede wszystkim dysponować wiedzą na temat urazu, którego doznało dziecko oraz określić stopień rozwoju psychofizycznego dziecka, aby móc następnie zastosować odpowiednią taktykę przesłuchania. Istotne jest, że organ przeprowadzający czynność przesłuchania winien zawsze kierować się dobrem dziecka i przeprowadzać ją w taki sposób, aby nie doprowadzić do wtórnej wiktymizacji i nie pogłębiać traumy związanej z byciem ofiarą lub świadkiem przestępstwa.

W rozdziale drugim przedstawiono europejskie standardy w zakresie ochrony praw dziecka jako ofiary przestępstwa i ich wpływu na obowiązujące w Polsce przepisy procesu karnego. Należy zwrócić uwagę, że na całym świecie wzrosło znaczenie ochrony praw dziecka w toku postępowania karnego, wzmocnienia pozycji dziecka – ofiary przestępstwa w procesie karnym, zabezpieczenia jego uzasadnionych interesów i zapobiegania wtórnej wiktymizacji ze strony organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Świadczą o tym międzynarodowe wymagania i zalecenia, jakim powinny sprostać ustawodawstwa poszczególnych państw. Ogromne znaczenie w kształtowaniu praw dziecka i jego ochrony odegrała Konwencja o prawach dziecka z dnia 20 listopada 1989 r. , która stała się światową konstytucją praw dziecka. Natomiast zasadniczym dokumentem dotyczącym ofiar przestępstw, uchwalonym przez Radę Unii Europejskiej w dniu 15 marca 2001 r. i wiążącym państwa członkowskie Unii Europejskiej, jest Decyzja ramowa w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym . Była ona wiążąca dla państw członkowskich Unii Europejskiej do czasu wejścia w życie Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw . Decyzja ramowa w sprawie pozycji ofiar przestępstw w postępowaniu karnym nałożyła na państwa członkowskie obowiązek dostosowania przepisów ustawowych i wykonawczych w celu dostarczenia ofiarom przestępstw, w tym ofiarom szczególnie wrażliwym – dzieciom, wysokiego stopnia ochrony ich interesów zarówno w toku postępowania, jak również przed i po, celem złagodzenia skutków przestępstwa, niezależnie od państwa, w którym ofiara się znajduje. Założeniem Decyzji ramowej w odniesieniu do ofiar szczególnie wrażliwych – dzieci było zapewnienie możliwości uniknięcia kontaktu ze sprawcą przestępstwa poprzez wyodrębnienie specjalnych poczekalni dla ofiar oraz ochrony przed skutkami dostarczania dowodów na sali rozpraw poprzez przyznanie im prawa do składania zeznań, w sposób umożliwiający osiągnięcie tego celu przez zastosowanie wszelkich środków zgodnych z podstawowymi zasadami prawa. Cel ten nabrał szczególnego wyrazu po wydaniu wyroku Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (obecnie Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) w sprawie Marii Pupino . ETS wyraził w nim pogląd, że art. 2, 3 i 8 ust. 4 Decyzji ramowej należy interpretować w taki sposób, aby sąd krajowy mógł mieć możliwość zezwolenia małym dzieciom, które twierdzą, że padły ofiarą złego traktowania, na składanie zeznań w sposób umożliwiający zagwarantowanie im odpowiedniego poziomu ochrony, na przykład poza rozprawą i przed jej terminem. Jest to istotne rozstrzygnięcie, albowiem zawarte w nim tezy mają ogromne znaczenie dla praktyki orzeczniczej w państwach członkowskich w zakresie ochrony dziecka ofiary lub świadka przestępstwa.

Autorka w publikacji przedstawia także obowiązujące standardy europejskie w zakresie ochrony praw dziecka, ze szczególnym zwróceniem uwagi na Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw. Założeniem jej jest lepsze zabezpieczanie interesów dziecka, zapobieganie jego wtórnej wiktymizacji, przyznanie szeregu praw w toku prowadzonego postępowania karnego oraz wprowadzenie środków ochrony, które powinny być stosowane, gdy ofiarą jest dziecko.

Celem trzeciego rozdziału jest przedstawienie procedury przesłuchania dziecka jako ofiary i świadka przestępstwa w systemach prawnych wybranych państw na tle prawnoporównawczym. Analizie poddano podstawy prawne odnoszące się do czynności przesłuchania dziecka w danym kraju, z zaakcentowaniem podobieństw i różnic między nimi. Wybór państw ujętych w analizie nie jest przypadkowy. Analizie poddano system prawa Stanów Zjednoczonych i prawa angielskiego jako odmienne od systemów prawnych Europy kontynentalnej, system prawa niemieckiego i system prawa francuskiego, które są przykładem dostosowywania przepisów prawa karnego procesowego do obowiązujących standardów europejskich i regulacji Unii Europejskiej. Nawiązano także do systemu prawa rosyjskiego ze względu na odmienności w regulacji prawnej w kwestii przesłuchania małoletniego świadka. Wyszczególnione państwa reprezentują także poszczególne obszary geograficzno-kulturowe i tradycje prawne. Na podstawie przeprowadzonej analizy prawnoporównawczej podjęto próbę określenia przebiegu procedury przesłuchania dziecka w analizowanych krajach, stosowanych tam środków ochrony oraz oceny krajowych regulacji prawnych na tle obowiązujących systemów prawnych zaprezentowanych państw.

Cel publikacji wpłynął niejako na jej strukturę. Dlatego też rozdział czwarty w całości został poświęcony szczegółowej procedurze przesłuchania dziecka w polskim procesie karnym i wpływu wielu czynników na uzyskanie od dziecka wiarygodnych zeznań stanowiących podstawę do wydania wyroku skazującego. Zamysłem autorki było kompleksowe zaprezentowanie zasad, według których odbywa się przesłuchanie pokrzywdzonego dziecka w charakterze świadka w trybie art. 185a k.p.k. oraz dziecka – świadka przestępstwa przesłuchiwanego w trybie art. 185b k.p.k.

Rozdział piąty obrazuje praktyczną analizę problematyki zeznań dzieci oraz oceny wartości dowodowej złożonych przez nich zeznań, dokonaną przez sędziów orzekających w sprawach karnym i prokuratorów, którzy w codziennej pracy spotykają się z czynnością przesłuchania dziecka. Za przedmiot badań obrano także stosunek sędziów wydziałów karnych i prokuratorów do obecnych uregulowań ustawowych dotyczących przesłuchania dziecka w polskim procesie karnym. W tym celu posłużono się techniką badań ankietowych. Anonimowe ankiety zostały rozesłane drogą pocztową do sądów powszechnych – wydziałów karnych i jednostek prokuratury działających na terenie apelacji białostockiej. Ankiety zawierały 22 pytania, w przeważającej mierze posiadające kilka wariantów odpowiedzi. W kilku przypadkach pytania miały charakter otwarty. Łącznie na ankiety odpowiedziało 377 respondentów, w tym 144 sędziów oraz 233 prokuratorów. Jest to liczba, która umożliwia szersze spojrzenie na rzeczywisty przebieg czynności przesłuchania z udziałem dziecka, wykazanie korzystania przez praktyków z osobowego źródła dowodowego, jakim są zeznania dzieci. Zadaniem autorki było przygotowanie pytań bezpośrednio dotyczących przesłuchania dziecka i stosowania obowiązujących w tym zakresie regulacji polskiej procedury karnej, a następnie ujęcie uzyskanego materiału statystycznego w formie tabel statystycznych w celu czytelnego zilustrowania zachodzących zjawisk, dokonanie analizy tegoż materiału i na jej podstawie odpowiedniej interpretacji. Uzyskane wyniki badań własnych stanowią empiryczną egzemplifikację rozważań teoretycznoprawnych. Nie można pominąć faktu, że od wprowadzenia do kodeksu postępowania karnego regulacji art. 185a i 185b badano praktykę przeprowadzania czynności przesłuchania dziecka. Wydaje się jednak, że do tej pory nie poświęcono wystarczająco dużo uwagi praktycznym aspektom odnoszącym się do tej tematyki, co stanowiło istotny impuls do podjęcia badań w tym zakresie.

W rozdziale piątym przedstawiono także statystyczne rozmiary występowania zjawiska przesłuchiwania dziecka jako ofiary i świadka przestępstwa w oparciu o regulację art. 185a i 185b k.p.k.

Kończące monografię podsumowanie tradycyjnie zawiera wnioski wypływające z treści zawartych w poprzednich rozdziałach, sformułowane w formie wniosków de lege lata.

Należy także poruszyć istotną kwestię natury terminologicznej. Otóż w krajach anglosaskich i dokumentach międzynarodowych, pokrzywdzony jest powszechnie określany mianem „ofiary przestępstwa”, zaś oskarżony – „sprawcy”. Biorąc pod uwagę dużą swobodę w wymiennym posługiwaniu się tymi pojęciami w literaturze wiktymologicznej, autorka dostosowała się do przyjętej konwencji i w przypadku analizy badań wiktymologicznych czy też przedstawiania rozwiązań zagranicznych, używa pojęć „ofiara” i „sprawca”, zaś w przypadku analizy karnoprocesowej, dotyczącej ustawodawstwa i badań polskich, stosuje pojęcia „pokrzywdzony” i „oskarżony” .

W monografii autorka posługuje się pojęciem „dziecko – świadek” zarówno w odniesieniu do dziecka pokrzywdzonego przestępstwem, które jest przesłuchiwane w charakterze świadka, jak i dziecka, które jedynie było świadkiem przestępstwa, nie będąc pokrzywdzonym.