Gruszczyńska Beata, Przemoc wobec kobiet w Polsce. Aspekty prawnokryminologiczne

Książka przedstawia wyniki badania nad przemocą wobec kobiet we współczesnej Polsce, a także prezentuje rozważania kryminologiczne i prawne na temat przemocy wobec kobiet oraz umieszcza wyniki badania polskiego w kontekście międzynarodowym.

Badanie, o którym jest tutaj mowa, stanowi część Międzynarodowych Badań nad Przemocą Wobec Kobiet (International Violence Against Women Survey - IVAWS), realizowanych w kilkunastu krajach na świecie . W Polsce badanie zostało zrealizowane w 2004 r. na ogólnopolskiej próbie losowo wybranych kobiet .

Bezpośrednią przyczyną podjęcia programu badań IVAWS były coraz częściej ujawniane akty przemocy wobec kobiet oraz skierowanie uwagi organizacji międzynarodowych na wagę tego problemu. Program miał służyć przede wszystkim tym krajom, które wcześniej nie realizowały takich badań. Ponadto jego celem było umożliwienie porównania nasilenia przemocy wobec kobiet w perspektywie międzynarodowej, gdyż nawet wśród krajów, gdzie tego rodzaju badania przeprowadzano, porównanie ich wyników jest - ze względu na odmienne założenia metodologiczne, różnice w schematach losowania próby i w definicjach - bardzo ograniczone.

Koncepcja IVAWS powstała na bazie kanadyjskich badań wiktymizacyjnych dotyczących przemocy domowej oraz Międzynarodowych Badań Ofiar Przestępstw (International Crime Victim Survey - ICVS), natomiast kwestionariusz i procedury badawcze, obejmujące wszystkie elementy niezbędne do realizacji badania pilotażowego i badania podstawowego, były w każdym kraju indywidualnie dostosowywane do warunków kulturowych.

Przemoc wobec kobiet jest zjawiskiem, które występuje we wszystkich kulturach i dotyka przedstawicielek różnych sfer społecznych, niezależnie od ich zamożności, wykształcenia, wyznania itp. Faktyczne jej rozmiary są nieznane, gdyż niewiele kobiet decyduje się na ujawnienie doznanej przemocy. Oficjalne statystyki są w tej kwestii zdecydowanie zaniżone i niewystarczające. Obejmują one tylko najpoważniejsze przypadki, potwierdzone przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości jako przestępstwa. Pokrzywdzone kobiety często nie informują policji lub wymiaru sprawiedliwości o doznanej przemocy, co wynika z różnych przyczyn, m.in. z obawy przed niewłaściwym potraktowaniem, z braku wiary w skuteczność interwencji oraz z niechęci do ujawniania prywatnych, rodzinnych spraw.

Podstawowym celem badań IVAWS jest oszacowanie faktycznych rozmiarów przemocy doświadczanej przez kobiety. Chodzi zarówno o przemoc w relacjach partnerskich, czyli ze strony mężczyzny, z którym kobieta pozostaje w bliskich, intymnych stosunkach, jak i ze strony innych, znanych kobiecie mężczyzn oraz mężczyzn jej obcych.

Ustalenie rozmiarów i rodzajów doświadczanej przemocy w relacjach partnerskich należy do jednych z najtrudniejszych zagadnień badań wiktymizacyjnych, ponieważ dotyczy ono prywatnej i intymnej sfery życia. Ujawniona przemoc jest tylko wycinkiem rzeczywistości. Przyczyny ukrytej przemocy są bardzo różnorodne i zależą od wielu czynników, w tym kulturowych. Kobiety niechętnie udzielają informacji na ten temat, gdyż często są to sprawy bolesne, które starają się czasami nawet wymazać z pamięci. Często czują się współwinne lub sądzą, że to one były winne przemocy, jaka je spotkała.

Przemoc ze strony innych mężczyzn również bywa skrywana, ponieważ dotyczy relacji służbowych, zawodowych czy też innych, codziennych kontaktów, w których kobieta funkcjonuje, a ujawnienie tych zdarzeń (np. o podłożu seksualnym) obnażyłoby jej prywatność, a nawet mogłoby wywołać niekorzystne konsekwencje, np. zwolnienie z pracy.

Nieujawniane są również przypadki przemocy ze strony obcych mężczyzn z różnych przyczyn, np. w momencie gwałtu, w związku z traumatycznymi przeżyciami, ale również wtedy, gdy kobiety są przekonane, że zgłoszenie tego faktu nie zmieni sytuacji, ponieważ policja i tak nie odnajdzie sprawcy i nie zostanie on ukarany.

Takie i im podobne problemy, związane z charakterystyką i zasięgiem przemocy wobec kobiet, widziane z perspektywy współczesnej Polski, są głównymi tematami tej książki.

Celem niniejszej monografii jest: prezentacja oraz statystyczno-kryminologiczna analiza wyników badania przemocy wobec kobiet w Polsce, konfrontacja (także międzynarodowa) tych wyników z wynikami innych badań i z oficjalnymi statystykami, a także umieszczenie tego badania w szerszym prawno-kryminologicznym kontekście - począwszy od teorii na temat przemocy, a na polskich aktach prawnych dotyczących ochrony kobiet przed przemocą skończywszy.

Szczegółowe cele natomiast, jakie ta praca realizuje, można scharakteryzować następująco:

Jak podkreślono, badanie nad przemocą wobec kobiet w Polsce było przeprowadzone za pomocą indywidualnych wywiadów z ponad 2000 kobietami. Narzędziem badawczym był wystandaryzowany kwestionariusz ankiety, który obejmował zagadnienia przemocy fizycznej, psychicznej i seksualnej zarówno w relacji partnerskiej w związku formalnym lub nieformalnym, jak i ze strony innego mężczyzny, znanego kobiecie, np. krewnego, znajomego lub obcego. Poza pytaniami związanymi z przemocą w dorosłym życiu (tj. po ukończeniu 16 lat), respondentki odpowiadały również na pytania dotyczące przemocy, której doświadczyły w dzieciństwie oraz przemocy stosowanej wobec matki respondentki. Struktura kwestionariusza umożliwiła uzyskanie odpowiedzi zarówno na tzw. pytania przesiewowe (screening), dotyczące nasilenia różnego rodzaju przemocy w całym życiu kobiety, jak i dokonania szczegółowej charakterystyki wybranego zdarzenia, czyli zdarzenia ostatniego.

W związku z przeprowadzeniem badania metodą wywiadu bezpośredniego, ważną rolę nie tylko z perspektywy rezultatów, ale również z etycznej strony badania, miało odpowiednie szkolenie ankieterek. Program szkolenia (specjalnie opracowany dla tego badania) obejmował zagadnienia teoretyczne, warsztaty poświęcone praktycznym umiejętnościom prowadzenia trudnych wywiadów, służące wypracowaniu stosownej reakcji na traumatyczne przeżycia respondentek i w razie potrzeby, umiejętności przekazania informacji o placówkach udzielających wsparcia i pomocy. Naczelną zasadą w przeprowadzaniu wywiadu było stworzenie atmosfery pozwalającej uzyskać wiarygodne informacje z jednoczesnym zachowaniem zasad etyki badawczej oraz bezpieczeństwa zarówno ankieterek, jak i respondentek .

Badanie zrealizowano w 2004 r. na ogólnopolskiej próbie losowo wybranych kobiet w wieku 18-69 lat . Schemat losowania, specjalnie opracowany dla badania, zakładał wieloetapowy wybór próby (proporcjonalno-warstwowy), z wykorzystaniem adresowej bazy danych ludności PESEL. Stopa realizacji badania była stosunkowo wysoka - wynosiła prawie 87%, a wywiady przeprowadzono z 2009 spośród 2802 wylosowanych kobiet . Pomimo długiego i skomplikowanego kwestionariusza, badanie przebiegło bez większych zakłóceń.

Powyższa charakterystyka narzędzia badawczego wskazuje na stopień trudności w pozyskaniu informacji z badania, a jednocześnie udowadnia, że dochowano należytej staranności, aby otrzymane dane były rzetelne. Szczegółowy opis badania znajduje się w rozdziale 2. Główną wartością badania była własna koncepcja badawcza, której efekty przedstawia niniejsza praca, a także skonstruowanie bazy danych umożliwiającej wszechstronną analizę wyników. Opracowanie i utworzenie bazy danych służącej opracowaniu wyników było skomplikowane i wymagało żmudnych procedur wielokrotnej transformacji zmiennych .

Przeprowadzone badanie na podstawie kwestionariusza ankiety stało się głównym źródłem informacji, na których opiera się niniejsza praca. Inne źródła obejmują m.in. dane statystyki policyjnej i sądowej na temat przemocy wobec kobiet, polskie i międzynarodowe wyniki badań ICVS oraz IVAWS, a także źródła prawne i kryminologiczne, przywoływane każdorazowo w tekście.

Książka składa się z dziewięciu rozdziałów.

Rozdział 1 - w pierwszej części ma charakter monograficznego wprowadzenia do tematyki socjologii i kryminologii przemocy wobec kobiet. Przedstawiono definicje przemocy i teorie wyjaśniające przyczyny stosowania przemocy wobec kobiet. W drugiej części opisano źródła danych oraz wyniki niektórych dotychczasowych badań nad przemocą wobec kobiet w Polsce.

Rozdziały 2-5 przedstawiają szczegóły przeprowadzonego przez autorkę w 2004 r., kompleksowego badania przemocy wobec kobiet w Polsce oraz wyniki podjętych analiz statystycznych i kryminologicznych.

Rozdział 2 opisuje podstawy międzynarodowego badania IVAWS, przedstawia polski kwestionariusz wywiadu z respondentkami oraz prezentuje techniczną stronę badania, akcentując szczegóły szkolenia ankieterek i inne istotne kwestie dla uzyskania rzetelnego wyniku. Opisano schemat losowania, technikę ważenia i charakterystykę próby.

W rozdziale 3 zamieszczono pierwszą podstawową część wyników badania. Można powiedzieć, że główna, zatrważająca w swojej wymowie, liczba pojawia się już w pierwszym zdaniu tego rozdziału: "(...) ponad 1/3 (35% kobiet) doznała w swoim życiu przemocy fizycznej, seksualnej lub jednocześnie jednej i drugiej". W tekście rozdziału przeprowadzono analizę poziomu zjawiska przemocy fizycznej i seksualnej, rozmiaru przemocy ze strony różnych partnerów, a także przedstawiono charakterystykę ofiar i ich środowisk rodzinnych oraz charakterystykę sprawców przemocy. Rozdział 3 ma charakter całościowego opisu wielkości przemocy i jej okoliczności (odpowiednio pogrupowanych) oraz uczestników zdarzeń przemocy. W formie swoistego "opisu przypadków" przytoczono wiele autentycznych wypowiedzi poszkodowanych kobiet.

Rozdział 4 kontynuuje analizę z poprzedniego rozdziału, na wstępie skupiając się na tematyce psychicznych konsekwencji przemocy i zjawisku przemocy psychicznej ze strony partnera. W drugiej części, na podstawie analizy statystycznej, dokonano wyboru cech-predyktorów ryzyka wiktymizacyjnego i stworzono odpowiedni model regresji logistycznej. Na podstawie tego modelu można wykonać prognozę ryzyka wiktymizacyjnego przemocy.

Rozdział 5 jest poświęcony analizie reakcji ofiar, tzn. ewentualnego zgłoszenia lub niezgłoszenia na policję faktu przemocy, a także analizie reakcji policji na zgłoszoną przemoc.

W rozdziale 6 przedstawiono wyniki polskiego badania na tle badań nad przemocą wobec kobiet w kilku wybranych krajach. Porównanie jest tym bardziej uprawnione, że wykorzystywane w tych krajach podejście badawcze było w znacznym stopniu podobne do stosowanego w Polsce. W tym rozdziale przedstawiono również wyniki międzynarodowych badań wiktymizacyjnych ICVS, w kontekście pytań o przemoc wobec kobiet w Polsce i w innych krajach.

Rozdział 7 analizuje rozmiary przemocy wobec kobiet w Polsce na podstawie oficjalnych statystyk. Okazuje się, że przemoc ujęta z perspektywy statystyki policyjnej i statystyki sądowej, zarówno pod względem rozpatrywanych kategorii, jak i obserwowanych poziomów, jest trudno porównywalna z danymi wiktymizacyjnymi, na których bazują poprzednie rozdziały.

W rozdziale 8 dokonano przeglądu aktów prawnych związanych z ochroną kobiet przed przemocą w Polsce. Prześledzono przepisy zawarte w Konstytucji, kodeksie karnym, nowej (z 2005 r.) ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, kodeksie cywilnym, prawie pracy i ustawie o pomocy społecznej.

Rozdział 9 zawiera omówienie międzynarodowych aktów prawnych i dokumentów w kontekście ochrony kobiet przed przemocą. Przejrzano pod tym kątem dokumenty Organizacji Narodów Zjednoczonych, zalecenia Rady Europy oraz strategię Unii Europejskiej w zakresie równości płci i zapobiegania przemocy wobec kobiet.

Poza wstępem, zakończeniem i spisem literatury, w książce zamieszczono również aneks z powoływanych tekstów dokumentów.

Książka jest monografią, której główną treść stanowi charakterystyka oraz rozmiary przemocy wobec kobiet w dzisiejszej Polsce, jak również ocena reakcji policji na zawiadomienie o zdarzeniach. Opisany rodzaj przemocy jest tym rodzajem, o którym niewiele można się dowiedzieć - przemocy, która na ogół dzieje się w rodzinie czy wśród znajomych. Niniejsza praca nie podejmuje tematów związanych z innymi rodzajami przemocy, na przykład wynikających z terroryzmu czy handlu ludźmi, lecz koncentruje się na przemocy wobec kobiet w życiu codziennym w Polsce .

Można wyrazić nadzieję, że wyniki tego badania przyczynią się do lepszego zrozumienia zjawiska przemocy wobec kobiet w Polsce, a może również do zwiększenia poziomu ujawniania aktów przemocy i karania ich sprawców.

Powstanie tej książki nie byłoby możliwe bez udziału wspaniałego zespołu ankieterek z Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS), których osobistemu zaangażowaniu należy zawdzięczać rzetelność i wysoką jakość otrzymanych danych - nad czym z wielkim zaangażowaniem czuwała Pani Jolanta Kalka, której również gorąco dziękuję. Dziękuję studentom i kolegom z Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego za pomoc, a szczególnie profesor Barbarze Kowalskiej-Ehrlich, dr Teodorowi Bulendzie i mgr Andrzejowi Kremplewskiemu - za cenne uwagi dotyczące tekstu. Winna jestem również podziękowania Pani profesor Dobrochnie Wójcik za recenzję tej monografii, dającą możliwość wzbogacenia pierwotnego tekstu. Dr Markowi Marczewskiemu z Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości oraz współpracownikom z projektu międzynarodowego: Martinowi Killiasowi, Annie Alvazzi del Frate, Natalii Ollus, Holly Johnson, Sami Nevali i Jiri Buriankowi dziękuję za okazję skorzystania z ich podpowiedzi i wsparcia. Z pewnością jednak wszystkie niedociągnięcia tego opracowania obciążają wyłącznie autorkę.