Czarkowska Małgorzata, Przeciwdziałanie przemocy wobec kobiet w rodzinie w praktyce organów ścigania, wymiaru sprawiedliwości i innych instytucji

„Nikt w rodzinie nie zasługuje na przemoc (...). Przemoc upokarza, powoduje cierpienie i nieobliczalne szkody, rodzi nienawiść i pragnienie odwetu, tworzy błędne koło w stosunkach międzyludzkich i wcześniej czy później odbija się negatywnie. Nie ma w tej przemocy niczego, co w cywilizowanym świecie przemawiałoby za jej stosowaniem (...)” .

Z tego względu, należy podjąć wszelkie niezbędne środki w celu przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Jednakże, aby móc skutecznie przeciwdziałać temu zjawisku, powinno się skoncentrować uwagę na członkach rodziny, a nie tylko na rodzinie jako całości. Należy spojrzeć na to zjawisko z perspektywy przede wszystkim potrzeb ofiary przemocy w rodzinie. Niezbędne jest zbadanie sytuacji poszczególnych jednostek tworzących rodzinę, różniących się od siebie płcią, wiekiem, pełnionymi rolami społecznymi itp. Tylko uwzględniając te cechy, można właściwie zdiagnozować zjawisko przemocy w rodzinie i zastosować odpowiednie środki umożliwiające skuteczne przeciwdziałanie tej przemocy.

W tej pracy do analizy wybrano grupę najczęściej doświadczającą przemocy w rodzinie - kobiety. Uwzględniono w badaniach kobiety będące ofiarami przemocy ze strony swoich mężów, partnerów, konkubentów (wykluczono z badań związki homoseksualne jako wymagające odrębnej analizy). W konsekwencji, analizie poddano metody przeciwdziałania przemocy w rodzinie wobec małżonek, partnerek, konkubin, uwzględniając jednocześnie specyfikę tej przemocy i szczególne potrzeby tej grupy ofiar.

Kwestia przeciwdziałania przemocy wobec kobiet w rodzinie jest obecnie zagadnieniem, któremu poświęca się wiele uwagi, zarówno na forum krajowym, jak i międzynarodowym, czego przykładem jest rozwój ustawodawstwa polskiego oraz międzynarodowego, w szczególności poszukiwanie nowych rozwiązań i metod efektywnego przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Z uwagi na złożoność i wielowątkowość zjawiska przemocy wobec kobiet w rodzinie (i przemocy w rodzinie w ogóle), problematyka ta jest przedmiotem analizy na wielu płaszczyznach: psychologicznej, prawnej, socjologicznej, itp.

W celu efektywnego przeciwdziałania przemocy wobec kobiet w rodzinie przez organy ścigania, wymiaru sprawiedliwości i inne instytucje konieczne jest uwzględnienie każdego aspektu zjawiska tej formy przemocy: jej przyczyn i skutków, motywów pozostawania ofiar w krzywdzącym je związku. Podejście więc powinno być wielopłaszczyznowe i uwzględniać poza płaszczyzną prawną także aspekty psychologiczne i społeczne zjawiska. Pełne bowiem zrozumienie specyfiki, przyczyn i skutków tej formy przemocy jest warunkiem skuteczności postępowania karnego wszczętego w związku z popełnionym przestępstwem, a zwłaszcza właściwej oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego oraz trafnego doboru środków reakcji prawnokarnej i zastosowanych form pomocy ofierze. Przy czym dla skutecznego przeciwdziałania przemocy w rodzinie niezbędna jest ponadto odpowiednio skoordynowana współpraca różnych podmiotów zaangażowanych w przeciwdziałanie przemocy w rodzinie oraz pomoc jej ofiarom uwzględniająca m.in. specyfikę tego zjawiska oraz indywidualne potrzeby ofiar.

Główną płaszczyzną, w jakiej podjęto analizę kwestii przeciwdziałania przemocy wobec kobiet w rodzinie w niniejszej monografii, była reakcja państwa, w szczególności organów ścigania, wymiaru sprawiedliwości i innych instytucji na zjawisko przemocy wobec kobiet w rodzinie. Na wstępnym etapie badań dokonano analizy dogmatycznej obowiązujących w Polsce uregulowań prawnych (ustawowych oraz wykonawczych), co umożliwiło poznanie kierunku rozwoju tych unormowań w zakresie przeciwdziałania tej przemocy. Poddano analizie zakres realizacji funkcji ochronnej prawa karnego odnośnie do zjawiska przemocy wobec kobiet w rodzinie (jego kryminalizacji i penalizacji). Następnie zbadano stosowanie w praktyce owych regulacji i zgodność tej praktyki z założonymi przez ustawodawcę celami, w szczególności przez analizę form działania przedstawicieli instytucji publicznych (ich faktycznej aktywności lub zaniechań) w zakresie przeciwdziałania przemocy wobec kobiet w rodzinie. Podstawową perspektywą, jaka została przyjęta do tych analiz - były potrzeby ofiar przemocy.

Dodatkową płaszczyzną, stanowiącą tło dla rozważań, była analiza aspektu psychologicznego przemocy wobec kobiet w rodzinie, zwłaszcza powody pozostawania pokrzywdzonej w krzywdzącym związku i destrukcyjny wpływ przemocy na ofiarę.

Celem zbadania tych płaszczyzn było: określenie najistotniejszych zagrożeń, jakie niesie ze sobą przemoc wobec kobiet w rodzinie, wskazanie instrumentów (w szczególności z zakresu prawa karnego materialnego i procesowego), które pozwolą ograniczyć te zagrożenia, ustalenie, w jakim zakresie współcześnie obowiązujące prawo umożliwia korzystanie z tych instrumentów, a w konsekwencji wskazanie optymalnego modelu działań podejmowanych w przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie.

Do zbadania kwestii realizacji określonych form działania przez agendy państwowe w przeciwdziałaniu przemocy wobec kobiet w rodzinie, a w szczególności stosowania w praktyce środków służących ochronie ofiary przemocy w rodzinie, została wybrana metoda empiryczna polegająca na badaniu akt sądowych (na próbie losowej) . Dopiero zapoznanie się z praktyką stosowania tych środków ochrony oraz z przesłankami, jakimi kierowały się podmioty stosujące te środki, pozwala na sformułowanie ocen co do właściwej polityki karnej w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, względnie zgłoszenie propozycji zmian.

Przystępując do badań, przyjęto wstępną hipotezę postawioną na podstawie analizy dostępnych danych statystycznych , iż środki służące ochronie ofiar przemocy w rodzinie są stosowane w ograniczonym zakresie, a tym samym nie zapewnia się dostatecznie bezpieczeństwa osobistego ofiarom tej przemocy.

* * *

Monografia stanowi częściowo zmodyfikowaną i zaktualizowaną wersję rozprawy doktorskiej przygotowanej pod kierunkiem Pani Prof. dr hab. Eleonory Zielińskiej, obronionej przez Autorkę na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego w dniu 7 października 2013 r.