Wójcik Jerzy W., Przeciwdziałanie praniu pieniędzy

"Im większy będzie profesjonalizm organów prokuratorskich i nadzoru finansowego, tym więcej środków będą skłonne przeznaczyć grupy przestępcze na zmniejszenie ryzyka wykrycia śladów nielegalnych operacji finansowych, prowadzące w konsekwencji do zatrzymania ich członków i utraty dochodów. Coraz skuteczniejszym metodom prewencji i kontroli odpowiadają zatem coraz bardziej wyrafinowane metody prania pieniędzy. Ten wyścig będzie trwał dopóty, dopóki jednej ze stron nie przestanie się to opłacać".

E.U. Savona i M.A. De Feo

Przemiany ustrojowe i gospodarcze obok wielu różnorodnych skutków pozytywnych stworzyły klimat dla systematycznie nasilających się zagrożeń, które szczególnie widoczne są w obrocie gospodarczym i finansowym. Współczesne przestępstwa gospodarcze, a szczególnie afery finansowe, wykazują stałą tendencję wzrastającą, która utrzymuje się mimo nasilających się wysiłków organów ustawodawczych, a także działań organów ścigania i służb specjalnych. Niepokojące jest ujawnianie wciąż nowych powiązań świata polityki i biznesu z przestępcami kryminalnymi, gospodarczymi i zorganizowanymi. Nie podlega również kwestii, że aferzyści swoje brudne pieniądze lokują w instytucjach finansowych. Analizowane w tej pracy zagadnienia w istocie stanowią zarys wizji niezwykle złożonej tematyki.

Pranie pieniędzy jest następstwem potrzeby legalizowania brudnych dochodów płynących z przestępstw bazowych, nie tylko z handlu narkotykami, jak to najczęściej podkreśla się w literaturze, lecz z kolosalnych dochodów uzyskiwanych w ramach korupcji na tle transakcji gospodarczych i wielu innych przestępstw zarówno kryminalnych, jak i gospodarczo-finansowych.

Mając na względzie znaczenie podjętego tematu można uznać, że przeciwdziałanie praniu pieniędzy jest nowym, niezwykle aktualnym zagadnieniem kryminologicznym i kryminalistycznym, a także prawnym. Jednakże brak profesjonalnych analiz tego zjawiska, wyników badań naukowych i publikacji są istotnymi czynnikami utrudniającymi rozpoznanie i przeciwdziałanie przestępczości.

Przeciwdziałanie praniu pieniędzy zyskuje sobie należne miejsce w zweryfikowanym już na świecie systemie zapobiegania przestępczości. Jednakże dotychczasowy, wprawdzie tylko dwuletni okres obowiązywania nowej regulacji prawnej w Polsce, okazał się mało skuteczny, gdyż zarówno przepisy karne nowej ustawy, a przede wszystkim art. 299 k.k. wciąż jeszcze są martwymi przepisami. Ponownie okazało się, że nie system prawny, lecz zdolność i skuteczność jego realizacji może być gwarancją działania prawa w ograniczaniu przestępczości.

Na tle nowego systemu przeciwdziałania praniu pieniędzy wyłania się zagadnienie podstawowe, albowiem obok regulacji ustawowych nie mniej ważnym instrumentem są wewnętrzne procedury instytucji obowiązanych, których podstawowym obowiązkiem jest: prowadzenie rejestrów określonych transakcji, identyfikowanie klientów, typowanie transakcji podejrzanych i powiązanych oraz przekazywanie odpowiednich informacji Generalnemu Inspektorowi Informacji Finansowej. Wszystkie te elementy ściśle związane są nie tylko z bezpieczeństwem finansowym określonej instytucji obowiązanej, lecz powinny wywierać istotny wpływ na przeciwdziałanie przestępczości w kraju, a zatem powinny odgrywać istotną rolę prewencyjną.

Przeciwdziałanie praniu pieniędzy to zagadnienia sporadycznie ujmowane w piśmiennictwie naukowym. Chociaż ich ranga wskazuje, że powinny być uwzględniane również w programach kształcenia nie tylko pracowników instytucji obowiązanych, organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, lecz również przyszłych menedżerów. Na tym tle rysuje się już cel aplikacyjny tej pracy, polegający na przedstawieniu możliwości wynikających z obowiązującego stanu prawnego, a przede wszystkim konieczności opracowywania profesjonalnych procedur wewnętrznych instytucji obowiązanych. W procedurach tych uwzględnić należy zasady skutecznego przeciwdziałania zjawisku, w których kluczowym zagadnieniem jest typowanie i rozpoznawanie transakcji podejrzanych i powiązanych. Jednakże zagadnienie to nie jest jeszcze właściwie doceniane. Prawidłowe rozumienie tej kwestii powinno polegać na tym, że to właśnie rejestr określonych transakcji oraz informacje o kliencie to istotne źródła wiedzy przydatnej w typowaniu i rozpoznawaniu transakcji podejrzanych, czyli symptomów uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa z art. 299 k.k.

Dotychczasowa literatura przedmiotu najwięcej miejsca poświęca kryminalnym przestępstwom bazowym, fenomenologii i etiologii prania pieniędzy. W znacznie mniejszym zakresie autorzy dociekają możliwości rozpoznawania modus operandi sprawców przestępstw z art. 299 k.k. Natomiast najmniej uwagi, zarówno w publikacjach krajowych, jak i zagranicznych, poświęca się najtrudniejszemu zagadnieniu, tj. rozpoznawaniu transakcji podejrzanych zawierających symptomy uzasadnionego podejrzenia prania pieniędzy oraz metodyce, która powinna być stosowana w ich typowaniu i rozpoznawaniu.

Czynnikiem decydującym o podjęciu tego tematu jest brak monografii, która rzeczowo ujmowałaby wspomniane zagadnienia. Nie podlega kwestii, że jest to najtrudniejsze zagadnienie zarówno w teorii, jak i praktyce instytucji obowiązanych. Kolejnym czynnikiem jest potrzeba profesjonalnego rozpoznawania symptomów uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa z art. 299 k.k. Zatem opracowując koncepcję i układ tej pracy pragnąłem podporządkować ją takiemu podejściu analityczno-badawczemu, aby eksponować prawne i proceduralne zadania instytucji obowiązanych, czyli uwzględnić przede wszystkim kryminologiczne i kryminalistyczne aspekty praktyki na bazie dotychczasowej teorii przeciwdziałania praniu pieniędzy.

Na kształt tej pracy wpłynęło wiele czynników, m.in.: kwerenda, studia literatury przedmiotu, jak również dostępnej literatury światowej. Istotny wpływ wywarły również doświadczenia wynikające z dziesięcioletniej praktyki w centrali dużego banku, a także analiza rozpoznanych zasad działania stosowanych w innych bankach krajowych, angielskich i amerykańskich. Potwierdziło się jednak wycinkowe traktowanie problematyki typowania transakcji podejrzanych zarówno przez polskich praktyków bankowych, jak i przez nielicznych autorów rodzimych, w tym również śladowe, jak dotąd, próby opracowania omawianego zagadnienia, które mogłoby być wykorzystane w usprawnianiu procedur wewnętrznych instytucji obowiązanych. Nie znalazłem również podobnych, do prezentowanych w tej pracy, badań empirycznych. Można zatem stwierdzić, że praca ta podejmuje wiele nowych zagadnień zarówno w warstwie teoretycznej, jak i praktycznej, którą wzbogacono wynikami badań empirycznych.

Celem tej pracy było rozpoznanie nowych obszarów w tej nowej i złożonej problematyce, a w szczególności:

Praca nie obejmuje problematyki dotyczącej przeciwdziałania finansowaniu terroryzmu. Uzasadnieniem takiej koncepcji jest pogląd, że zagadnienie to powinno być traktowane łącznie z przeciwdziałaniem terroryzmowi. Uzasadniony wydaje się krytyczny stosunek do wycinkowej regulacji, sprzecznej z dotychczasową filozofią ustawy. Ponadto, omówienie aktualnych zagadnień prawnych i kryminalistycznych w przeciwdziałaniu terroryzmowi, a w tym finansowaniu terroryzmu powinno być przedmiotem odrębnej i pracy.

Akcentowane w tej pracy skromne doświadczenia z zakresu praktyki śledczej w ściganiu sprawców przestępstw z art. 299 k.k. nie powinny być odczytywane jako krytyka jakiejkolwiek instytucji. Aplikacyjnym celem niniejszej pracy jest pomoc instytucjom obowiązanym i organom ścigania w wypełnianiu zadań ustawowych. Zatem praca może być impulsem mobilizującym do dalszej edukacji.

Głównymi źródłami wykorzystanymi do analiz i badań przeprowadzonych w niniejszym opracowaniu były:

Zarysowane w ten sposób cele pracy dążą do udowodnienia tezy, iż aktualne problemy zapobiegania przestępczości zorganizowanej, realizowane w warunkach niezwykle dynamicznych zagrożeń w gospodarce nie mogą obejść się bez efektywnego, lecz w istocie trudnego w praktyce instrumentu, jakim są profesjonalne, a nie intuicyjne zasady typowania transakcji podejrzanych przez instytucje ustawowo obowiązane.

Prowadzony wywód ma także udowodnić, iż polskie instytucje obowiązane czeka jeszcze długa droga do osiągnięcia pożądanego stanu edukacji ułatwiającej profesjonalną praktyką realizacji zadań ustawowych i proceduralnych. Konieczne jest bowiem wypracowanie i stosowanie profesjonalnych metod przeciwdziałania już na płaszczyźnie zarządzania instytucją finansową. Zatem mało ryzykowna jest teza, że dostrzegane niedociągnięcia, w tym nierozpoznanym jeszcze zagadnieniu, zarówno przez decydentów, jak i menedżerów, a przede wszystkim wyznaczonych pracowników instytucji obowiązanych, są wynikiem poważnej luki edukacyjnej. Argumentów na rzecz takiej interpretacji mogą dostarczyć jedynie wyniki badań własnych.

Warszawa, grudzień 2003 r.

Autor