Pływaczewski Wiesław (red.), Przeciwdziałanie patologiom na rynkach finansowych. Od edukacji ekonomicznej po prawnokarne środki oddziaływania

Rynki finansowe należą do niezwykle ważnych segmentów współczesnej gospodarki, zapewniają jej stały dopływ kapitału. Należy jednocześnie podkreślić, że są one istotnym elementem całego systemu finansowego. Na skutek zachodzących na świecie zmian ulegają ciągłej ewolucji, co wiąże się z powstawaniem nowych instrumentów finansowych. Efektywne wykorzystanie tych narzędzi powinno stanowić przedmiot troski i odpowiednich działań licznych instytucji finansowych. Należy bowiem pamiętać, że przepływowi kapitału towarzyszą także różnego rodzaju negatywne zjawiska. W skrajnych przypadkach mogą one przybierać postać przestępstwa, niejednokrotnie o charakterze zorganizowanym. Dlatego też szczególną rolę w identyfikowaniu zagrożeń w tym obszarze odgrywają nauki penalne, m.in. prawo karne, kryminologia oraz kryminalistyka.

Celem niniejszej pracy jest ukazanie wspomnianych zagrożeń z różnych perspektyw. Przede wszystkim, jak wcześniej podkreślono, będzie to teoretyczne ujęcie analizowanych zjawisk, uwzględniające dorobek prawa karnego. W tym zakresie autorzy poszczególnych rozdziałów pracy, prezentując stanowisko rodzimych nauk penalnych, szeroko odwołują się także do unijnego oraz międzynarodowego prawa karnego. Niezwykle bogata jest również warstwa kryminologiczna prezentowanej książki, dzięki czemu opracowanie to, przez ukazanie etiologii, symptomatologii oraz profilaktyki zjawisk kryminalnych, zyskuje dodatkowo walor pracy przydatnej nie tylko dla przedstawicieli instytucji finansowych, lecz także dla osób reprezentujących organy ścigania i wymiar sprawiedliwości. Niewątpliwie ta grupa odbiorców będzie również zainteresowana problematyką taktyczno-techniczną prezentowanych zjawisk, tym bardziej że zamieszczone w książce wystąpienia odwołują się m.in. do najnowszych zdobyczy współczesnej kryminalistyki w zakresie ujawniania przestępstw finansowych.

Trzeba również podkreślić interdyscyplinarny charakter opracowania. Do współpracy zaproszono nie tylko przedstawicieli wspomnianych wyżej nauk, lecz także cenionych w kraju i za granicą specjalistów, którzy zgłębiają problematykę patologii na rynkach finansowych z perspektywy ekonomii, finansów, prawa administracyjnego, prawa unijnego i międzynarodowego oraz historii. Tym samym, niniejsza praca stała się szerokim forum wymiany poglądów na najbardziej aktualne problemy kojarzone nie tylko z przestępczością finansową, lecz także z problematyką przeciwdziałania szeroko definiowanej przestępczości gospodarczej. Zawarte w niej uwagi, spostrzeżenia oraz propozycje mają niekwestionowany wymiar empiryczny, ponieważ wielu autorów to również praktycy, reprezentujący takie organy i instytucje, jak prokuratura, policja, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, palestra itd. Wśród autorów opracowań są także przedstawiciele podmiotów gospodarczych. Ich ocena współczesnych zagrożeń w obszarze gospodarki i finansów może być szczególnie interesująca i przydatna, zwłaszcza dla organów ścigania. Stąd kolejnym niewątpliwym atutem książki jest jej edukacyjna funkcja. Nie ulega bowiem wątpliwości, że podnoszenie świadomości społecznej z zakresu ekonomii, prawa finansowego oraz prawa karnego, kryminologii i kryminalistyki może być skuteczną formą przeciwdziałania szeroko pojętej przestępczości finansowej.

W tym zakresie praca stanowi podsumowanie projektu badawczego dofinansowanego z grantu w ramach Stypendium im. Lesława A. Pagi, sfinalizowanego w trakcie Studenckiego Forum Naukowego "Edukacja ekonomiczna na rzecz bezpieczeństwa obrotu finansowego" (Olsztyn, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, 8 maja 2014 r.). Organizatorem konferencji była Katedra Kryminologii i Polityki Kryminalnej Wydziału Prawa i Administracji UWM oraz Studenckie Koło Naukowe Kryminologii "Vestigium". Natomiast w części karnej oraz kryminologiczno-kryminalistycznej zmieszczone w książce opracowania odwołują się także do dorobku Forum Naukowego "Podlasie - Warmia i Mazury", którego sygnatariusze, wspierani przez członków studenckich kół naukowych, co 2 lata inicjują międzynarodowe spotkania dotyczące różnych aspektów przeciwdziałania przestępczości. Warto wspomnieć, że IV Forum Naukowe dotyczyło problematyki przeciwdziałania patologiom na rynkach finansowych i stanowiło jednocześnie integralną część wspomnianego wcześniej przedsięwzięcia ("Bezpieczeństwo obrotu finansowego", Pacółtowo, 7 maja 2014 r.).

Wprowadzenie do przedmiotowej problematyki stanowi referat na temat ochrony rynków finansowych postrzeganych z perspektywy zjawiska prania pieniędzy (Emil W. Pływaczewski, Ewa M. Guzik-Makaruk). Kolejni autorzy przedstawiają przestępczość przeciwko interesom finansowym Unii Europejskiej w ujęciu statystycznym (Mirosława Melezini, Andrzej Sakowicz). Natomiast o relacjach między prawem i ekonomią czytelnik dowie się z opracowania charakteryzującego dozwolone i niedozwolone praktyki giełdowe (Mariola Lemonnier). Kryminologiczną analizę korupcji gospodarczej, podważającej wiarygodność krajowych i unijnych rynków, można znaleźć w tekście na temat zmów przetargowych (Wiesław Pływaczewski). Z kolei referat o nielegalnych transferach finansowych stanowi teoretyczne uszczegółowienie problematyki tzw. czarnych rynków (Piotr Chlebowicz). Problematyka przeciwdziałania przestępczości finansowej została omówiona na tle technologii data mining (Wojciech Filipkowski). Niezwykle interesującą analizę wiktymologiczną zawiera opracowanie poświęcone zjawisku wywierania wpływu na osoby prowadzące działalność gospodarczą przez uprowadzenie dla okupu (Monika Kotowska). Nie mniej pouczające jest również studium ukazujące genezę i rozwój służb policyjnych zajmujących się zwalczaniem przestępczości gospodarczej, od ich powstania po obecne czasy (Andrzej Misiuk). Problemy prawne i kryminologiczne związane z działalnością parabanków przedstawione zostały w kolejnym referacie, w którym autorzy nawiązali m.in. do głośnych medialnie afer ujawnionych w sektorze finansowym (Piotr Chorbot, Bartłomiej Gadecki). Napady na banki analizowane z perspektywy ich sprawców (Katarzyna Laskowska) oraz proceder handlu ludźmi jako segment podziemnych gospodarek (Janusz Bryk, Izabela Nowicka) to kolejne zjawiska o wymiarze kryminalnym, które dość rzadko są prezentowane na tle przestępczości finansowej. Nie ulega wątpliwości, że opracowania te znacząco poszerzają dotychczasową wiedzę na temat nielegalnych praktyk w sektorze finansowym. Ocena ta odnosi się również do tekstów, w których autorzy prezentują problematykę prawnokarnej ochrony tożsamości elektronicznej w perspektywie przeciwdziałania nielegalnym rynkom finansowym (Marta Romańczuk-Grącka) oraz ryzyka związanego z rozwojem obrotu wirtualnymi walutami (Michał Mariański). Do niedawna problemy te występowały jedynie w wymiarze teoretycznym, współcześnie obrót wirtualnymi środkami płatniczymi przeżywa zaskakujący rozkwit i stał się wyzwaniem dla tradycyjnych rynków finansowych, a kradzieże tożsamości stanowią nową formę przestępczą, związaną z rozwojem komunikacji elektronicznej. Kontynuacją problematyki uprowadzeń biznesmenów lub członków ich rodzin jest opracowanie ukazujące rolę społecznych inicjatyw na rzecz eliminowania patologii w sferze działalności gospodarczej (Maciej Duda, Klaudia Łuka). W książce nie zabrakło też aspektów porównawczych, znaleźć je można w wielu referatach, m.in. w pracy przedstawiającej możliwości walki z przestępczością ekonomiczną w Republice Słowacji (Pavel Kypta) oraz w opracowaniu analizującym szwajcarskie uregulowania dotyczące zwalczania prania pieniędzy i finansowania terroryzmu (Magdalena Perkowska). Natomiast przegląd polskich przepisów karnych dotyczących przestępstwa fałszerstwa pieniędzy ujęty został w tekście, który stanowi jednocześnie omówienie dotychczasowych uregulowań w tym zakresie (Joanna Narodowska, Natalia Dąbkowska). Kolejne opracowanie porusza niezwykle ważną i aktualną problematykę manipulacji informacją na giełdzie (Szymon Buczyński, Kamila Duszak). Książkę zamyka prezentacja Komisji Nadzoru Finansowego jako organu administracji państwowej (Agata Lewkowicz, Łukasz Szumkowski). Dodatkowo w pracy znalazła się krótka informacja o działalności Warmińsko-Mazurskiego Stowarzyszenia na Rzecz Bezpieczeństwa (Tobiasz Niemiro, Tomasz Warykiewicz). Należy przy okazji podkreślić, że dzięki wsparciu Stowarzyszenia udzielonemu Katedrze Kryminologii i Polityki Kryminalnej oraz Studenckiemu Kołu Naukowemu "Vestigium" udało się w pełni zrealizować zadania przewidziane we wspomnianym wcześniej projekcie badawczym, a niniejsza książka stanowi efekt podjętych wspólnie zobowiązań. Jednocześnie praca ta wpisuje się w dotychczasowy dorobek Katedry Kryminologii i Polityki Kryminalnej, której jednym z priorytetowych kierunków badawczych jest problematyka nielegalnych rynków, w szczególności rynków finansowych (zob. m.in. Nielegalne rynki. Geneza, skala zjawiska oraz możliwości przeciwdziałania, red. W. Pływaczewski, P. Chlebowicz, Olsztyn 2012; Zagrożenia w sektorze bankowym. Analiza kryminalna zjawisk oraz możliwości przeciwdziałania, red. P. Chlebowicz, Olsztyn 2013).

Książka nie wyczerpuje wszystkich problemów, które kojarzone są z patologiami na rynkach finansowych. Ograniczeniem dla pełnego przedstawienia sygnalizowanych zagadnień są nie tylko limity wydawnicze, lecz także niezwykle pojemna tematyka. Przy czym należy zauważyć, że zjawiska, które stanowią przedmiot zawartych w pracy rozważań, podlegają stałym i dynamicznym przeobrażeniom. Oznacza to, że podjęta problematyka wymaga kontynuacji zarówno w sferze teorii, jak i praktyki. Nie ulega jednak wątpliwości, że w obecnej formie stanowi ona inspirujące i nowatorskie źródło wiedzy nie tylko dla przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości oraz organów ścigania, lecz także dla osób odpowiedzialnych za bezpieczeństwo rynków finansowych oraz prowadzących działalność gospodarczą. W gronie odbiorców pracy nie powinno zabraknąć również studentów licznych kierunków i specjalności, tym bardziej że jej edukacyjny cel eksponowany jest w większości zaprezentowanych opracowań.

Autorzy niniejszego przedsięwzięcia wydawniczego pragną przekazać serdeczne podziękowania recenzentom pracy: Panu Profesorowi Jerzemu Kasprzakowi z Wydziału Prawa i Administracji UWM w Olsztynie oraz Pani Profesor Joannie Salachnie z Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku - za cenne uwagi i sugestie, które niewątpliwie przyczyniły się do merytorycznego wzbogacenia poszczególnych opracowań zamieszczonych w recenzowanej pracy.

Odrębne słowa podziękowania należą się Pani Ewie Padze - Prezes Zarządu Fundacji im. Lesława A. Pagi - za wsparcie finansowe i objęcie projektu opieką merytoryczną.

Wiesław Pływaczewski