Wiliński Paweł, Proces karny w świetle konstytucji

Bezpośredni wpływ Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) na proces karny oraz postępująca konstytucjonalizacja postępowania karnego są zjawiskami, którym nie da się zaprzeczyć. Ich obserwacja, a także fascynacja dynamiką tej ewolucji zrodziła potrzebę przedstawienia aktualnego stanu konstytucyjnych rozważań nad przepisami ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) i zawartymi w nim gwarancjami praw jednostki. Jest to zasadniczy cel, jaki zdaniem autora realizować ma niniejsza publikacja.

Zawiera ona omówienie przepisów Konstytucji wyznaczających bezpośrednie gwarancje procesowe oraz szczegółową analizę orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego dotyczącego przepisów kodeksu postępowania karnego. Wykracza jednak w pewnym zakresie także poza te granice. Umieszczono w niej bowiem również rozważania dotyczące sposobu rozumienia najważniejszych - z punktu widzenia uczestników postępowania karnego - zasad konstytucyjnych, konstytucyjnych praw i wolności jednostki. Choć nie mieszczą się one w obszarze gwarancji ściśle procesowych, to jednak ich oddziaływanie na proces karny jest niezwykle silne. Zatem ich pominięcie uniemożliwiłoby pełne zrozumienie konstytucyjnego systemu gwarancji odnoszących się do procesu karnego.

Oparcie jądra zawartych tu rozważań na orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego jest oczywistą konsekwencją faktu, że to właśnie ten organ powołany został do bezpośredniego orzekania na podstawie przepisów Konstytucji. Jako sąd prawa posiada zatem najsilniejszą legitymację do interpretacji norm konstytucyjnych. W ograniczonym zakresie zawarto w książce odwołania do dorobku doktryny prawa konstytucyjnego - w tym przede wszystkim w zakresie, w jakim stanowi inspirację dla rozwoju orzecznictwa konstytucyjnego, oraz odnosi się do norm karnoprocesowych. W pracy wykorzystano także literaturę karnoprocesową. Odwołania te z kolei ograniczone zostały do opracowań związanych z tematem badań, tj. konstytucyjnymi aspektami regulacji procesowych. Celem tego zabiegu było bowiem po pierwsze, zebranie dorobku doktryny procesu karnego, po drugie, bezpośrednie odniesienie go do poruszanej problematyki.

Podkreślić należy, że w ostatnich latach nastąpił szczególny wzrost aktywności Trybunału w zakresie orzekania o zgodności przepisów kodeksu postępowania karnego z Konstytucją. W konsekwencji dorobek orzeczniczy w tym zakresie jest już znaczący. Zjawisko to, choć coraz powszechniej dostrzegane przez doktrynę i orzecznictwo procesowe, wciąż nie wydaje się jednak dostatecznie doceniane. Za wyjątkiem wybranych orzeczeń nie zostało też poddane analizie. Książka ta ma zatem na celu zarówno upowszechnienie tej wiedzy, jak też dokonanie pierwszej w tym zakresie analizy. Nadto, skoro Konstytucja wyznacza bezpośrednie granice praw i wolności uczestników postępowania karnego, to naturalną wydaje się potrzeba dostarczenia tym właśnie podmiotom informacji na temat zakresu i sposobu korzystania z tych gwarancji.

Jednocześnie zaznaczyć należy, że celem pracy nie jest ocena wszystkich obowiązujących przepisów kodeksu postępowania karnego. Realizacja takiego zadania wymaga zapewne obszernych i odrębnych badań. Objętość pracy nie pozwoliła na rozszerzenie rozważań na inne zagadnienia pośrednio związane z procesem karnym, tj. postępowanie dyscyplinarne (choć niektóre rozważania do nich nawiązują), postępowanie wykonawcze, postępowanie w sprawach nieletnich, karnoskarbowych czy ustroju prokuratury. Zawarto w niej podstawowe informacje o zakresie kompetencji i trybie działania Trybunału, w tej jedynie części, w jakiej było to konieczne dla zapewnienia przejrzystości dalszych analiz. Opracowanie nie stanowi też z pewnością komentarza do Konstytucji. Stąd pominięto w nim rozważania pośrednio tylko odnoszące się do postępowania karnego oraz inne zagadnienia konstytucyjne, jak np. skutki orzeczeń TK, zakresowy czy interpretacyjny charakter wyroków. Zrezygnowano także z analiz pozostałych przepisów Konstytucji, które pośrednio mogą mieć wpływ na kształt obowiązujących przepisów, jak np. art. 91 Konstytucji w zakresie wymogów, jakie spełniać musi akt wykonawczy (rozporządzenie). Przedmiotem rozważań nie czyniono, poza ogólnym wskazaniem, trybów orzekania przez Trybunał Konstytucyjny i związanych z tym zagadnień, takich jak problem ostateczności orzeczenia, samodzielności wzorców konstytucyjnych, wykraczają one bowiem poza bezpośredni zakres problemów związanych z procedura karną, wykazując cechy problemów ogólnych nauki prawa konstytucyjnego. Podkreślić przy tym należy, że zagadnienia związane z formami działalności Trybunału Konstytucyjnego, które mogą mieć wpływ na orzecznictwo sądowe w sprawach karnych było już przedmiotem badań w prekursorskiej na gruncie nauki polskiego procesu karnego pracy B. Nity, Trybunał Konstytucyjny a proces karny, Kraków 1999.

Mając nadzieję, że zawarte w książce omówienia i analizy okażą się przydatne dla czytelnika chciałbym podkreślić istotny wkład i życzliwość wielu osób, które przyczyniły się do nadania książce jej ostatecznego kształtu.

Podziękowania należą się w szczególności mojej żonie Katarzynie Berwid-Wilińskiej, znakomitemu znawcy orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego i krytycznemu czytelnikowi.

Za trud zapoznania się z pierwotną wersją książki i uwagi, które doprowadziły do jej modyfikacji, dziękuję w sposób szczególny prof. dr. hab. SSN Piotrowi Hofmańskiemu (UJ), prof. dr. hab. Stanisławowi Stachowiakowi (UAM), prof. UJ dr. hab. Piotrowi Tulei (UJ) oraz SSN Stanisławowi Zabłockiemu.

Poznań-Warszawa, maj 2011 r.