du Vall Michał, Nowińska Ewa, Promińska Urszula, Prawo własności przemysłowej

Powszechnie dostrzega się związek pomiędzy rozwojem gospodarczym kraju a poziomem ochrony własności przemysłowej i intelektualnej. W szczególności istnienie takiej ochrony stanowi dla przedsiębiorców dysponujących nowymi technologiami jeden z warunków bezpiecznego inwestowania .

Ustawa - Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 ze zm.) jest rzadko spotykanym w świecie przypadkiem objęcia jednym aktem prawnym zagadnień ochrony różnych przedmiotów własności przemysłowej . Określa ona także zadania oraz organizację Urzędu Patentowego Rzeczypospolitej Polskiej. W rezultacie jest to akt normatywny bardzo obszerny, co negatywnie wpływa na jego czytelność. Trzeba jednak zauważyć, że idea unormowania w jednej ustawie różnych przedmiotów ochrony nie jest nowa, taka bowiem była również konstrukcja przedwojennych aktów prawnych , a w latach 70. ubiegłego wieku zgłoszono ideę opracowania kodeksu własności przemysłowej .

Pojęcie„własność przemysłowa” jest określeniem zbiorczym, obejmującym różne kategorie przedmiotów.

Stosownie do art. 1 ust. 2 konwencji paryskiej z 1883 r. o ochronie własności przemysłowej (Dz.U. z 1975 r. Nr 9, poz. 51), przedmiotem ochrony własności przemysłowej są patenty na wynalazki, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe, znaki usługowe, nazwa handlowa i oznaczenia pochodzenia lub nazwy pochodzenia, jak również zwalczanie nieuczciwej konkurencji. Należy jednak zauważyć, że zakres pojęcia „własność przemysłowa” jest współcześnie rozumiany szerzej, gdyż obejmuje się nim również ochronę nowych odmian roślin, topografię układów scalonych oraz know-how.

W świetle ustawy - Prawo własności przemysłowej, przedmiotami przez nią chronionymi są: wynalazki, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe, oznaczenia geograficzne i topografie układów scalonych (art. 1 ust. 1 pkt 1).

Ochronę nowych odmian roślin zapewnia ustawa z 18 grudnia 2003 r. o ochronie prawnej odmian roślin (Dz.U. Nr 137, poz. 1300 ze zm.), zwalczanie nieuczciwej konkurencji normuje natomiast ustawa z 16 kwietnia 1993 r. (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 ze zm.).

Należy też wspomnieć o projektach racjonalizatorskich. Otóż, według art. 1 ust. 1 pkt 2 p.w.p., ustawa normuje zasady, na jakich przedsiębiorcy mogą przyjmować projekty racjonalizatorskie i wynagradzać ich twórców. Rozwiązania te jednak trudno byłoby zaliczyć do kategorii własności przemysłowej, z faktu bowiem objęcia ich regulacją ustawową nie płynie dla twórcy lub przedsiębiorcy wyłączność korzystania z nich ani ochrona przed naśladownictwem.

Jak widać ustawa nie reguluje całości problematyki własności przemysłowej, a jednocześnie wykracza poza nią.

Przedmioty własności przemysłowej są zróżnicowane co do ich funkcji, charakteru prawnego i sposobu uzyskania ochrony. Ogólnie rzecz biorąc, wśród przedmiotów własności przemysłowej można wyróżnić takie, które rozszerzają stan techniki (np. wynalazki), oraz takie, które nie przyczyniają się do postępu technicznego, pozwalając jedynie na indywidualizację produktu lub przedsiębiorcy (np. znaki towarowe).

Przedmioty własności przemysłowej są zasadniczo chronione na podstawie stosownych praw podmiotowych (np. patentu). Wyjątkowo jednak chronione są - na podstawie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji - nie prawa, lecz interesy przedsiębiorców .

Źródłem praw podmiotowych jest zasadniczo decyzja Urzędu Patentowego (np. decyzja o udzieleniu patentu), niekiedy jednak - na zasadzie wyjątku - prawo podmiotowe powstaje mimo braku decyzji Urzędu (np. prawo do znaku towarowego powszechnie znanego).

W odniesieniu do niektórych praw wyłącznych decyzje Urzędu Patentowego są wydawane po tzw. badaniu, czyli po sprawdzeniu, czy zgłoszone rozwiązanie lub oznaczenie spełnia ustawowe przesłanki (w tym trybie następuje np. udzielenie patentu na wynalazek lub prawa ochronnego na znak towarowy). W przypadku natomiast pozostałych praw następuje jedynie ich rejestracja (dotyczy to np. prawa z rejestracji wzoru przemysłowego).

Prawa do przedmiotów własności przemysłowej unormowane w ustawie - Prawo własności przemysłowej mają jednak istotne cechy wspólne: statuują wyłączność, są prawami bezwzględnymi o charakterze majątkowym, powstają zasadniczo na podstawie konstytutywnej decyzji administracyjnej Urzędu Patentowego (przy czym w przypadku równoległej twórczości obowiązuje zasada prior tempore, potior iure). Ponadto są to prawa czasowe, a ich skuteczność jest ograniczona do terytorium danego kraju. Mają one charakter formalny w tym sensie, że chronią oznaczone dobra dopóty, dopóki nie wygasną lub nie zostaną unieważnione przez organ, który je wydał .

Wszystkie przedmioty własności przemysłowej unormowane w ustawie - Prawo własności przemysłowej określa się mianem projektów wynalazczych (art. 3 ust. 1 pkt 6 p.w.p.). Odstąpiono zatem od kilkudziesięcioletniej tradycji ograniczania tej nazwy do wynalazków, wzorów użytkowych i projektów racjonalizatorskich.

Według art. 1 ust. 2 p.w.p. przepisy ustawy nie uchybiają ochronie przedmiotów, o których mowa w ust. 1 pkt 1, przewidzianej w innych ustawach.

Ustawodawca przyjął zatem zasadę kumulatywnej ochrony przedmiotów objętych jej regulacją. Przykładowo, fakt zarejestrowania nazwy geograficznej nie wyklucza jej ochrony na podstawie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. W jednym tylko wypadku ustawodawca wprost ograniczył ochronę płynącą z przepisów innych ustaw. Mianowicie, zgodnie z art. 116 p.w.p. po wygaśnięciu prawa z rejestracji wzoru przemysłowego ustaje także ochrona autorskich praw majątkowych.

Przyjęta expressis verbis zasada kumulatywnej ochrony oznacza również, że w razie podpadania tego samego stanu faktycznego pod regulację Prawa własności przemysłowej oraz innej ustawy bezprzedmiotowy staje się dylemat, która z nich ma charakter lex specialis. Po prostu obydwie (czy więcej) postacie ochrony są niezależne od siebie. Poszczególne przepisy różnych ustaw mogą natomiast występować w relacji: przepis ogólny - przepis szczególny.

Należy podkreślić, że kumulacja ochrony powinna powodować jedynie jej wzmocnienie; uprawniony nie może zatem zostać pozbawiony ochrony przewidzianej w Prawie własności przemysłowej na podstawie innych ustaw (np. unieważnienie patentu może nastąpić jedynie w trybie i na zasadach określonych w Prawie własności przemysłowej, nawet jeżeli do uzyskania ochrony doszło wskutek dopuszczenia się czynu nieuczciwej konkurencji).

Brak również przeszkód do przyjęcia kumulacji ochrony w ramach ustawy - Prawo własności przemysłowej . Przykładowo, opakowanie może korzystać z ochrony zarówno jako wzór przemysłowy, jak i znak towarowy. Są jednak w tym zakresie wyjątki wynikające z przepisów. Identyczne rozwiązanie nie może być chronione jako wynalazek i wzór użytkowy; na to samo oznaczenie nie można uzyskać prawa ochronnego na znak towarowy oraz oznaczenie geograficzne.

Artykuł 4 p.w.p. określa stosunek ustawy do wiążących Polskę umów międzynarodowych oraz prawa europejskiego. Zgodnie z tym artykułem, jeżeli umowa międzynarodowa lub przepisy prawa Unii Europejskiej obowiązujące bezpośrednio w krajach członkowskich określają szczególny tryb udzielania ochrony na wynalazki, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe, oznaczenia geograficzne lub topografie układów scalonych, w sprawach nieuregulowanych w tej umowie lub tych przepisach albo pozostawionych w kompetencji organów krajowych przepisy ustawy stosuje się odpowiednio.

Przykładem szczególnego trybu udzielania ochrony jest w zakresie znaków towarowych porozumienie madryckie z 14 kwietnia 1891 r. o międzynarodowej rejestracji znaków, natomiast odnośnie do wynalazków - układ o współpracy patentowej z 1970 r. oraz konwencja monachijska z 5 października 1973 r. o udzielaniu patentów europejskich (konwencja o patencie europejskim) .

Z kolei w art. 5 p.w.p. określono zasady stosowania ustawy do osób zagranicznych (przez które, zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 2 p.w.p., rozumie się osoby niemające obywatelstwa polskiego i odpowiednio miejsca zamieszkania albo siedziby bądź poważnego przedsiębiorstwa na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej). Zgodnie z tym przepisem osoby zagraniczne korzystają z uprawnień wynikających z ustawy na podstawie umów międzynarodowych (art. 5 ust. 1). Otóż w stosunku do osób będących obywatelami państw należących do konwencji paryskiej lub mających w krajach tych siedzibę, albo które mają tam poważne przedsiębiorstwo, obowiązuje wyrażona w art. 2 tej konwencji zasada asymilacji (lub inaczej: zasada równego traktowania) oznaczająca, że osobom fizycznym i prawnym któregokolwiek państwa będącego członkiem Związku Paryskiego będą przysługiwały we wszystkich innych państwach będących członkami związku - w sprawach ochrony własności przemysłowej - korzyści, jakie odpowiednie ustawy zapewniają obecnie lub zapewnią w przyszłości osobom fizycznym i prawnym z tych państw. Tak więc cudzoziemiec ma być traktowany tak samo, jak własny obywatel.

W odniesieniu do podmiotów zagranicznych, które wiąże Porozumienie TRIPS (stanowiące integralną część Porozumienia Ustanawiającego Światową Organizację Handlu - WTO), obowiązują dwie zasady: tak samo rozumiana jak w konwencji paryskiej zasada asymilacji oraz zasada najwyższego uprzywilejowania, oznaczająca, że w zakresie ochrony własności intelektualnej jakakolwiek korzyść, udogodnienie, przywilej lub zwolnienie, przyznane przez członka podmiotom jakiegokolwiek innego kraju, będzie przyznane niezwłocznie i bezwarunkowo podmiotom wszystkich innych członków (art. 4). Tak więc żaden cudzoziemiec nie może być traktowany gorzej niż inny (lepiej traktowany) cudzoziemiec.

Oczywiście zasada najwyższego uprzywilejowania wtedy tylko weszłaby w grę, gdyby cudzoziemcy w jakimś państwie uzyskali większe przywileje aniżeli jego obywatele. Wyjątkowo zdarzają się takie sytuacje. Przykładowo, w ustawie z 1992 r. nowelizującej ustawę o wynalazczości umożliwiono cudzoziemcom uzyskanie ochrony na środki spożywcze, środki farmaceutyczne i środki chemiczne przed datą, od której polscy zgłaszający mogli o taką ochronę się ubiegać (art. 4 ustawy z 30 października 1992 r. o zmianie ustawy o wynalazczości i ustawy o Urzędzie Patentowym Rzeczpospolitej Polskiej) .

W odniesieniu do cudzoziemców spoza państw należących do Związku Paryskiego oraz Porozumienia TRIPS ustawa ma zastosowanie jedynie na zasadzie wzajemności. Jest to przepis szczególny w stosunku do art. 8 ustawy z 12 listopada 1965 r. - Prawo prywatne międzynarodowe, zgodnie z którym cudzoziemcy mogą mieć w Polsce prawa i obowiązki na równi z obywatelami polskimi. Otóż, zgodnie z art. 5 ust. 2 zd. 1 p.w.p. osoby zagraniczne mogą, jeżeli nie narusza to postanowień umów międzynarodowych, korzystać z uprawnień wynikających z ustawy na zasadzie wzajemności. Chodzi tutaj o wzajemność materialną, tzn. o sytuację, w której analogiczne uprawnienia, jak wynikające z Prawa własności przemysłowej, przysługiwałyby w danym kraju podmiotom polskim. Przesłanki wzajemności, dla celów postępowania przed Urzędem Patentowym, stwierdza - po zasięgnięciu opinii właściwego ministra - Prezes Urzędu Patentowego (art. 5 ust. 2 zd. 2 p.w.p.). Nie jest jednak w tym kontekście jasne, jaki minister jest „właściwy”. Chyba należałoby tutaj - podobnie jak na gruncie Kodeksu postępowania cywilnego - uznać, że jest nim Minister Sprawiedliwości (por. art. 1143 k.p.c.).

Trzeba jednak zauważyć, że w związku z tym, iż niemal wszyscy zgłaszający mają miejsce zamieszkania lub siedzibę w którymś z państw należących do Związku Paryskiego lub Światowej Organizacji Handlu (albo posiadają tam poważne przedsiębiorstwo), zakres zastosowania zasady wzajemności był dotąd (i z pewnością pozostanie) praktycznie zerowy.

Państwa Unii Europejskiej (z wyjątkiem Danii) przyjęły rozporządzenie (WE) nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 11 lipca 2007 r. dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych (Rzym II), aktualnych np. w razie naruszenia patentu przez cudzoziemca. Zgodnie z art. 8 ust 1, w odniesieniu do zobowiązań wynikających z naruszenia praw własności intelektualnej właściwe jest prawo państwa, na podstawie którego dochodzi się ochrony. Tak więc zostało potwierdzone stosowanie zasady lex loci protectionis.

Stosowanie prawa państwa ochrony w odniesieniu do cudzoziemców stanowi w istocie kontynuację zasady traktowania narodowego w zakresie nieuregulowanym w konwencji paryskiej i porozumieniu TRIPS (zał. do Dz.U. z 1996 r. Nr 32, poz. 143). We wskazanych umowach międzynarodowych bowiem zasada ta obejmuje jedynie korzyści przyznawane podmiotom w trakcie ubiegania się patent i po jego udzieleniu, natomiast unormowanie zawarte w cyt. art. 8 ust. 1 dotyczy sytuacji odwrotnej, mianowicie takiej, gdy cudzoziemiec narusza prawa wyłączne na terytorium ochrony.

Źródła obowiązującego prawa własności przemysłowej są zróżnicowane. Należy zacząć od stwierdzenia, że według art. 87 ust. 1 Konstytucji RP źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.

Przepisy krajowe zawarte są w ustawach, przede wszystkim w ustawie - Prawo własności przemysłowej oraz w rozporządzeniach wykonawczych do niej.

Od dnia wejścia Polski do Unii Europejskiej mają bezpośrednie zastosowanie również przepisy rozporządzeń wspólnotowych (np. rozporządzenie Rady z 6 maja 2009 r. nr 469/2009 dotyczące dodatkowego świadectwa ochronnego dla produktów leczniczych). Jest to zgodne z art. 91 ust. 3 Konstytucji RP, według którego, jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio i ma pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.

Polskę jako członka wielu porozumień międzynarodowych (np. konwencji paryskiej i Porozumienia TRIPS) wiążą ich postanowienia. W świetle art. 91 ust. 1 Konstytucji RP, ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową (art. 91 ust. 2 Konstytucji RP). Ponadto prawo polskie zostało zharmonizowane z dyrektywami wspólnotowymi (np. z dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 98/44/WE w sprawie ochrony prawnej wynalazków biotechnologicznych).

Specyfiką prawa własności przemysłowej jest to, że przepisy prawa międzynarodowego oraz wspólnotowego są standardowo, bezpośrednio stosowane, tzn. nie tylko w przypadku ich kolizji z przepisami krajowymi. Przykładowo, udzielane przez Europejski Urząd Patentowy na podstawie Konwencji monachijskiej (KPE) patenty zapewniają w Polsce wyłączność; opisy patentowe z zakresu biotechnologii odwołują się do szczepów mikroorganizmów zdeponowanych za granicą zgodnie z traktatem budapeszteńskim z 1977 r.; polskie sądy, dokonując wykładni zastrzeżeń patentów europejskich, mają obowiązek opierać się na zasadach zawartych w Protokole interpretacyjnym do art. 69 KPE.