Skoczylas Józef Jan, Prawo ratownicze

Doniosłość i aktualność problematyki prawnej szeroko rozumianego ratownictwa oraz ochrony przeciwpożarowej na tle różnorakich zagrożeń życia, zdrowia, mienia i środowiska - zarówno z naukowego, jak i społecznego punktu widzenia - wynika m.in. z konstytucyjnego zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego i porządku w państwie oraz aktualnej organizacji procedur i struktur zapobiegania, przeciwdziałania, zwalczania i usuwania skutków wszelkich tych zagrożeń. Poznanie tej dziedziny wiedzy wymaga wyjaśnienia sensu jej istnienia, a więc funkcji, jaką pełni w organizmie społecznym, oraz zbadania struktury, jaką na podstawie przepisów prawnych jej nadano, i relacji zachodzących między normami prawa o ochronie życia, zdrowia, mienia i środowiska przed cywilizacyjnymi i naturalnymi zagrożeniami a przepisami innych dziedzin prawa ze szczególnym uwzględnieniem ustanowionego i funkcjonującego krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego.

Polskie prawo ratownicze w okresie transformacji w zakresie ochrony ludzi, mienia, środowiska, w odniesieniu do narastających zagrożeń (kryzysów, katastrof, rodzimych kataklizmów) przeszło olbrzymie zmiany. W ustawie z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1229) wprowadzono pojęcie krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego, jako integralnej części organizacji bezpieczeństwa wewnętrznego państwa. Rozwinięcie norm dotyczących jego organizacji nastąpiło dopiero w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 29 grudnia 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (Dz. U. Nr 111, poz. 1311).

Wprowadzony w życie w dniu 1 stycznia 1995 r., a zapoczątkowany w 1991 roku krajowy system ratowniczo-gaśniczy nie zwalnia od systemowego podejścia do tego rodzaju badania prawnego. Ten wyróżniony fragment rzeczywistości w celu ratowania życia, zdrowia, mienia i środowiska należy, obok innych powiązanych elementów, traktować jako część składową większego systemu powszechnej ochrony przed wymienionymi zagrożeniami. Ten podsystem pomocniczy i podsystem główny wspomagają funkcjonowanie nadsystemu, zwanego bezpieczeństwem wewnętrznym państwa i porządku publicznego. Można wstępnie przyjąć, że funkcja społeczna prawnej ratowniczej ochrony przed nadzwyczajnymi zagrożeniami życia, zdrowia, mienia i środowiska determinuje jego strukturę organizacyjną (statyczną i dynamiczną). Prawo ratownicze, podobnie jak prawo w ogólności, jest narzędziem państwa służącym do zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego państwa w zakresie ostrzegania i alarmowania ludności, a także przeciwdziałania i likwidacji skutków wielu nieprzewidzianych zdarzeń.

Obecna jego funkcja sprowadza się do: zapobiegania lub przeciwdziałania zdarzeniom mogącym spowodować nadzwyczajne zagrożenia, prowadzenia akcji ratowniczych lub innych działań w wypadkach zaistnienia tych zdarzeń oraz usuwania skutków nadzwyczajnych zagrożeń lub przywracania środowiska do stanu właściwego. Krajowy system ratowniczo-gaśniczy stanowi integralną część bezpieczeństwa publicznego i porządku w państwie w zakresie przeciwdziałania i likwidacji skutków nadzwyczajnych zagrożeń osób, mienia i środowiska. Jest on konieczny do realizacji zasady państwa demokratycznego i prawa, które powinno chronić obywateli.

Z praktyki ratowniczej wynika, że najczęściej występującymi zagrożeniami dla życia, zdrowia, mienia oraz środowiska są:

Te realne zagrożenia, klęski ukazują w znacznej części przypadków brak koordynacji służb reagowania i zarządzania kryzysowego .

Powstaje więc pytanie, czy bezpieczeństwu publicznemu i porządkowi w państwie odpowiada struktura organizacyjna i środki prawne w zakresie przeciwdziałania i likwidacji skutków pożaru, powodzi, katastrof, a w tym integralna jej część - krajowy system ratowniczo-gaśniczy. Innymi słowy, czy przez wyznaczenie instytucjonalnych ram przeciwdziałania i likwidacji skutków wielu nieprzewidzianych zdarzeń prawo odegra wspomnianą rolę zgodnie z zasadami prakseologicznego działania i czy obowiązujące prawo ochrony przed nadzwyczajnymi zagrożeniami jest dostosowane do potrzeb i codziennej rzeczywistości związanej z gospodarką wolnorynkową i zobowiązaniami wynikającymi z członkostwa w Unii Europejskiej.

Wśród wielu czynników, za pomocą których państwo może ustalić powszechny system organizacyjny ochrony przed zagrożeniami ludzi, mienia i środowiska, szczególną rolę spełnia właśnie prawo. Wprowadza ono do powszechnego systemu ratowniczego elementy ładu, porządku i dyscypliny. Sformułowanie prawa ratowniczego ochrony przed nadzwyczajnymi zagrożeniami, które rozumiane jest jako zespół norm prawnych mających za przedmiot ochronę ludzi, mienia i środowiska, nie należy ujmować jako samodzielną gałąź porządku prawnego. Można jednak przyjąć, że prawo ochrony przed nadzwyczajnymi zagrożeniami składa się z zespołu norm prawnych, regulujących stosunki prawne metodami właściwymi prawu administracyjnemu, cywilnemu i karnemu. W zakresie regulacji istniejących stosunków społecznych jest to rozwiązanie powszechnie przyjęte, a w praktyce stosowane przez wszystkie państwa Unii Europejskiej. Podobnie jest w Polsce, jako że aktualny stan ochrony prawnej przedstawia się w tym zakresie jednolicie, zarówno w odniesieniu do poszczególnych służb ratowniczych, elementów mienia i środowiska, jak i sposobu regulacji ustawowej.

Wynika stąd celowość przeanalizowania nowelizacji z 2005 r. tzw. ustaw strażackich (ustawa o PSP, ustawa o ochronie przeciwpożarowej) i nowych uregulowań organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego oraz zasad, zakresu i trybu włączenia jednostek ochrony przeciwpożarowej do tego systemu w kontekście norm prawnych obowiązujących dotychczas. Gdy zaś chodzi o zakres obowiązujących źródeł prawa, to istnieje uzasadniona wątpliwość, w jakim stopniu powinny być wzięte pod uwagę akty prawne, do których powszechny system ratowniczy ma odniesienie. Przy wyborze źródeł prawa, uwzględniono przepisy dotyczące kompleksowego ujęcia nadzwyczajnych zagrożeń dla życia, zdrowia ludzi, mienia i środowiska ze szczególnym podkreśleniem tych przepisów, które odnoszą się do krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego.

Do naczelnych fundamentalnych omówień niniejszego opracowania należy zbadanie, czy obowiązujące ustawodawstwo zapewnia w dostateczny sposób przeciwdziałanie i likwidację skutków nadzwyczajnych zagrożeń i chroni ludzi i ich mienie oraz środowisko przed wszelkimi zagrożeniami wynikającymi z praw przyrody oraz rozwoju cywilizacyjnego.

Celem poznania problematyki ratownictwa w aspekcie prawnej ochrony przeciwpożarowej jest przedstawienie podstawowych instytucji „prawa strażackiego”, treści przepisów, jak również poglądów doktryny i orzecznictwa sądowego. W procesie przyswajania tej dziedziny wiedzy wyeksponowania wymagają takie problemy jak: status prawny organów PSP, zakres przedmiotowy ustawy o PSP i ustawy o ochronie ppoż., system prawa w ochronie przeciwpożarowej, regulacja krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego, działania ratownicze i zwalczanie zagrożeń przez jednostki wchodzące w skład krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego, albo z nim współpracujące, administracyjnoprawne formy działania Państwowej Straży Pożarnej i ochrony przeciwpożarowej, regulacja prawna bhp w Państwowej Straży Pożarnej, odpowiedzialność za szkody ekologiczne, odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez strażaków, a postępowanie szkodowe w jednostkach PSP, system ochrony ludności.

Osobnego omówienia wymagają zadania jednostek szczególnego ratownictwa specjalistycznego, pracowników władzy publicznej: województw, powiatów, gmin, ale także samorządów. Trzeba było uwzględnić nowe rozwiązania w zakresie zarządzania kryzysowego, obrony cywilnej kraju, krajowego systemu ratowniczego.

Badając problematykę zjawisk współczesnej cywilizacji, a więc ochrony życia, zdrowia, mienia i środowiska człowieka za pomocą środków prawnych tzw. polskiego prawa ratowniczego, trzeba odpowiedzieć sobie na pytanie - czy istnieje w naszym kraju optymalny system określający funkcję postępowania i realizacji przedsięwzięć mających na celu tę ochronę.

Tematyka w formie książkowej, szeroko rozumianego polskiego prawa ratowniczego, zasługuje na uwagę z racji dużych zmian, jakie nastąpiły w związku z cząstkowym nadmiarem regulacji prawnych i towarzyszącej im niestabilności prawa. Dotychczas tematyka ta nie była kompleksowo opracowana, jak też nie doczekała się zwartego druku.

Monografia ta przeznaczona jest dla: wykładowców, studentów Wydziału Prawa i studentów SGSP, studentów uczelni medycznych, pracowników i funkcjonariuszy PSP, a także osób i jednostek organizacyjnych, które mają bezpośredni związek z ratowaniem życia, zdrowia, mienia i środowiska.