Rycak Magdalena (red.), Wratny Jerzy (red.), Prawo pracy w świetle procesów integracji europejskiej. Księga jubileuszowa Profesor Marii Matey-Tyrowicz

Pięćdziesięciolecie pracy naukowej uzasadnia swojego rodzaju bilans okresu, który minął. Takie podsumowanie należne jest dzisiejszej Jubilatce, Pani Profesor dr hab. Marii Matey-Tyrowicz. Stąd zrodziła się idea księgi, której celem jest uczczenie naukowych dokonań Jubilatki. Na okres pracy naukowej Pani Profesor nałożyła się jeszcze jedna rocznica. Jest nią pięćdziesięciolecie Jej związania się z Instytutem Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, najpierw w charakterze doktorantki, a następnie pracownika naukowego, kierującego także pracą zespołów. Była to Jej placówka macierzysta, chociaż – rzecz oczywista – życie naukowe Pani Profesor nie ograniczało się do murów Pałacu Staszica w Warszawie. Jest Ona uczoną rangi europejskiej i światowej, o czym przekonuje Jej życiorys naukowy oraz dorobek pisarski. Przekonuje o tym także żywy odzew czołowych uczonych z wielu krajów europejskich i pozaeuropejskich na zaproszenie do uczestnictwa w Księdze Przyjaciół, mającej uhonorować Jubilatkę.

Większość złożonych opracowań poświęcona jest prawu Unii Europejskiej, co – poza wagą samej problematyki – stanowi zrozumiały ukłon wobec Osoby w najwyższym stopniu oddanej sprawie integracji europejskiej, jako badacz i organizator życia naukowego. Uzasadniało to wybór tytułu księgi, w którym położono akcent na proces integracji państw Europy. Artykuły odnoszące się do problematyki europejskiej, w tym także częściowo do wewnętrznych systemów prawa pracy i zabezpieczenia społecznego państw członkowskich UE, oraz niektórych państw pozaeuropejskich (Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Argentyna, Chile, Japonia) zostały zebrane w części pierwszej. Autorami opracowań w tej części są nie tylko uczeni z zagranicy, ale także autorzy polscy, specjalizujący się w określonych działach prawa unijnego. W części drugiej natomiast zawarto interesujące opracowania i przyczynki, odnoszące się do wybranych aspektów polskiego prawa pracy. W części trzeciej uwzględniono artykuły nadesłane przez członków Rady Naukowej INP PAN poświęcone problematyce prawnej spoza dziedziny prawa pracy.

Pragnę wyrazić podziękowania tym wszystkim, którzy przyczynili się do powstania Księgi, przede wszystkim autorom, którzy przyjęli zaproszenie i przysłali swoje teksty. Następnie Dyrekcji Instytutu Nauk Prawnych PAN, będącego organizatorem i patronem Jubileuszu, oraz zaangażowanym w jego przygotowanie Koleżankom z Zakładu Prawa Pracy: Pani Doktor Magdalenie Rycak oraz Pani Doktor Ewie Suknarowskiej-Drzewieckiej. Wreszcie, last but not least, Wydawnictwu Wolters Kluwer, dzięki któremu jubileuszowa Księga mogła ujrzeć światło dzienne.

Jako redaktor tomu pozwalam sobie wyrazić nadzieję, że Liber Amicorum w hołdzie Pani Profesor Marii Matey-Tyrowicz sprawi satysfakcję Jubilatce, a przy okazji także autorom, którzy wnieśli wkład do tego dzieła.

Jerzy Wratny

Warszawa, dnia 5 marca 2011 r.

Jerzy Wratny

Maria Matey urodziła się dnia 7 grudnia 1931 r. w Warszawie, gdzie w 1949 r. złożyła egzamin maturalny. Na Uniwersytecie Warszawskim studiowała romanistykę i prawo. W 1956 r. uzyskała magisterium na Wydziale Prawa UW. Zanim poświęciła się pracy naukowej, przez kilka lat była zatrudniona w różnych instytucjach państwowych, w szczególności w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej, gdzie zaangażowała się w realizację współpracy Polski z Międzynarodową Organizacją Pracy u boku wybitnego znawcy tej materii Jana Rosnera.

Kariera naukowa Marii Matey, zapoczątkowana podjęciem przez nią studiów doktoranckich w Instytucie Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk w 1961 r., została na stałe związana z tą placówką naukową, której Maria Matey poświęciła swoje siły i zdolności. W Instytucie pokonywała kolejne szczeble kariery naukowej, zdobywając stopnie i tytuły naukowe z zakresu prawa pracy. W 1965 r. uzyskała, pod opieką naukową profesora W. Szuberta, doktorat na podstawie rozprawy Pracownicy umysłowi. Zagadnienia społeczne i prawne.

W 1975 r. zdobyła stopień doktora habilitowanego na podstawie rozprawy Związkowa kontrola rozwiązywania umów o pracę w prawie pracy. Profesurę uzyskała w 1990 r., stanowisko profesora zwyczajnego zaś – w 1995 r.

Awanse te skutkowały obejmowaniem stanowisk naukowych i kierowniczych w Instytucie. Od 1975 r. prof. Matey pełniła funkcję kierownika Zespołu Prawa Pracy, a później, w wyniku zmian struktury Instytutu, kierownika Zespołu Prawa Prywatnego, obejmującego, rzecz jasna, również prawo pracy. Na emeryturę w Instytucie Nauk Prawnych przeszła w 2007 r. Przez wiele lat była wiceprzewodniczącą Rady Naukowej INP PAN, a do dziś pozostaje jej członkiem. Pamiętam, że środowisko naukowe wysoko ceniło sobie liczne konferencje i sympozja z udziałem gości zagranicznych z różnych krajów, organizowane przez Profesor Matey w siedzibie Akademii. Szczególne zainteresowanie, zwłaszcza licznych uczestników zagranicznych, wzbudziła konferencja międzynarodowa poświęcona sytuacji związków zawodowych w Polsce, zorganizowana przez panią profesor w Warszawie w końcu września 1981 r. (materiały z niej opublikowane zostały w 1982 r. we Francji przez Uniwersytet w Bordeaux). W ramach Instytutu Jubilatka kierowała licznymi kolejnymi projektami badawczymi krajowymi lub realizowanymi wspólnie z partnerami zagranicznymi, a także grantami. W latach 2002–2004 kierowała realizowanym w ramach Instytutu ogólnokrajowym projektem badawczym związanym z przygotowaniami do podjęcia prac nad Systemem Prawa Pracy, którego efektem było wydanie pod redakcją Jubilatki, wspólnie z profesorem Tadeuszem Zielińskim, zbiorowego dzieła pod tytułem Prawo pracy RP w obliczu przemian (Warszawa 2006).

Wyrazem uznania dla dorobku i pozycji pani Profesor było powierzenie jej przez Instytut funkcji redaktora naczelnego obcojęzycznego kwartalnika INP PAN „Droit Polonais Contemporain/Polish Contemporary Law”, którą to funkcję pełniła w latach 1990–2002, a więc do chwili zakończenia ukazywania się pisma z powodu braku środków finansowych Instytutu na ten cel. Jubilatka pozostaje jednak od czasu powstania pisma aż do dzisiaj członkiem komitetu redakcyjnego kwartalnika INP PAN „Studia Prawnicze”.

Przejawem zaangażowania w dziedzinie polityki prawa pracy był udział dzisiejszej Jubilatki w składzie powoływanych w latach 1980–2000 przy Ministrze Pracy i Polityki Społecznej komisji reformy prawa pracy, których celem było w szczególności dostosowanie kodeksu pracy do zmieniających się warunków. Profesor wypowiadała się zwłaszcza w kwestiach zgodności prawa polskiego ze standardami prawa międzynarodowego i europejskiego. Przewodniczący tym organom T. Zieliński określał te wystąpienia jako „głos społeczności międzynarodowej”.

W istocie rzeczy sylwetkę Jubilatki najbardziej charakteryzuje jej aktywność na forum międzynarodowym. Bierze czynny udział w międzynarodowych towarzystwach naukowych, w których zajmowała wysokie, prestiżowe stanowiska: od 1961 r. jest członkiem Międzynarodowego Stowarzyszenia Prawa Pracy i Zabezpieczenia Społecznego, w którym przez wiele lat pełniła funkcję sekretarza naukowego Sekcji Polskiej. W 1971 r. współorganizowała (z przewodniczącym Sekcji Polskiej, profesorem Wacławem Szubertem) Światowy Kongres Prawa Pracy w Warszawie, jako jego sekretarz naukowy; opublikowała też jego 3-tomowe „Actes”. W latach 1995–2002 wchodziła w skład Komitetu Wykonawczego Międzynarodowego Stowarzyszenia Stosunków Przemysłowych (IIRA) z siedzibą przy Międzynarodowym Biurze Pracy w Genewie. W latach 90. podjęła inicjatywę utworzenia Polskiego Komitetu Stosunków Przemysłowych jako polskiej sekcji IIRA, jednak mimo wysiłków inicjatorki i pierwszej przewodniczącej rozwinięcie działalności Komitetu według formuły przyjętej przez IIRA (interdyscyplinarność i udział partnerów społecznych) okazało się na gruncie polskim w dłuższej perspektywie zamierzeniem przedwczesnym.

Jubilatka, jako stypendystka, a następnie visiting professor w prestiżowych zagranicznych instytucjach naukowych (Fundacji Fulbrighta, Deutsche Forschungsgemeinschaft i innych), a także na zaproszenia uniwersytetów, prowadziła wykłady niemal we wszystkich krajach europejskich, jak również w USA i Japonii.

Profesor Matey-Tyrowicz szczególnie zasłużyła się na polu dołączenia Polski do procesu integracji europejskiej w dziedzinie prawa pracy, zarówno przez swój dorobek naukowy, jak i działalność ekspercką. Jej współautorstwa (z profesorem Rogerem Blanpainem z Belgii) był pierwszy na polskim rynku wydawniczym podręcznik europejskiego prawa pracy (Europejskie prawo pracy w polskiej perspektywie, Warszawa 1993), w którym, poza redakcją całości, była autorką części dotyczącej Rady Europy i jej Europejskiej Karty Społecznej z 1961 r. Maria Matey-Tyrowicz opublikowała kilkadziesiąt studiów i artykułów z zakresu europejskiego prawa pracy. Występowała też w roli eksperta w tej dziedzinie na zlecenie czołowych instytucji w kraju zaangażowanych w proces wdrażania acquis communautaire. Była kierownikiem programu PHARE „Harmonizacja polskiego prawa pracy”. Dla Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej przygotowała Ekspertyzę dotyczącą oceny wykonania Narodowego Programu Przygotowań do Członkostwa w Unii Europejskiej w zakresie prawa pracy (2001). Działalność ekspercką prowadziła również w organach Komisji Europejskiej; była polskim uczestnikiem dwóch finansowanych przez Komisję Europejską Sieci (Networks) w dziedzinie prawa pracy. Uczestniczyła w międzynarodowym programie modernizacji prawa pracy na Ukrainie.

Znaczący w karierze naukowej prof. Matey-Tyrowicz jest również wątek dydaktyczny. Od 1998 r. była zatrudniona w Europejskiej Wyższej Szkole Prawa i Administracji w Warszawie, a od marca 2010 r. kieruje Katedrą Prawa Pracy na Wydziale Prawa Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, gdzie poza dydaktyką w zakresie polskiego i europejskiego prawa pracy kontynuuje badania nad procesem integracji europejskiej w tej dziedzinie.

Przytoczone fakty składają się na bogaty życiorys naukowy Jubilatki, która przez swe liczne dokonania starała się konsekwentnie służyć sprawie reformy polskiego prawa pracy, zwłaszcza – po odzyskaniu przez nasz kraj suwerenności – w duchu proeuropejskim.

Dorobek piśmienniczy prof. Matey-Tyrowicz obejmuje ok. 20 pozycji książkowych jej autorstwa lub redakcji połączonej zwykle ze współautorstwem oraz ponad 240 studiów, artykułów naukowych i popularno-naukowych, spośród których ponad 100 ujęto w załączonej bibliografii. Do ważniejszych publikacji książkowych jej autorstwa należy zaliczyć wzmiankowaną już rozprawę doktorską Pracownicy umysłowi – zagadnienia społeczne i prawne (Warszawa 1967), często cytowaną w okresie przedkodeksowym, kiedy w centrum dyskusji był problem zrównania sytuacji prawnej pracowników umysłowych i fizycznych. Ważną pozycję w dorobku Jubilatki zajmuje wydana w języku angielskim książka w serii tzw. monografii krajowych International Encyclopaedia for Labour Law and Industrial Relations pod redakcją prof. R. Blanpaina, Labour Law and Industrial Relations in Poland, która – wydana w 1988 r. i dostępna na światowym rynku wydawniczym – stanowiła pierwsze obcojęzyczne źródło znajomości podstaw polskiego prawa pracy i zalążków przemian, jakie wkrótce miały w nim nastąpić. Na podkreślenie zasługuje dorobek pisarski prof. Matey-Tyrowicz, powiększający się po roku 1989, kiedy wytyczną polityki prawa, w tym prawa pracy, stało się przyswojenie prawodawstwa dwóch paneuropejskich organizacji: Rady Europy i Unii Europejskiej. Z tego okresu pochodzi kilka monografii, prac zbiorowych pod redakcją Jubilatki oraz kilkadziesiąt studiów i artykułów poświęconych treści prawodawstwa europejskiego, zagadnieniu dostosowywania prawa krajowego do norm europejskich, jak również ogólnie problematyce reformy polskiego prawa pracy. Na szczególne wyróżnienie zasługuje wzmiankowana już publikacja Prawo pracy RP w obliczu przemian (Warszawa 2006) oraz Prawo pracy a wyzwania XXI-go wieku: księga jubileuszowa Profesora Tadeusza Zielińskiego przygotowana z inicjatywy Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk (Warszawa 2002), w której Maria Matey-Tyrowicz uczestniczyła jako autorka oraz członek trzyosobowego komitetu redakcyjnego.

Podstawowym celem przedsięwzięć podejmowanych przez profesor Matey-Tyrowicz było promowanie dorobku prawa wspólnotowego, a także systemów prawa krajowego państw UE na użytek reformy polskiego prawa pracy. W obszarze jej aktywności naukowej istotny był jednak także wzgląd na „kierunek odwrotny”, tzn. przekazywanie wiedzy o polskim prawie pracy zagranicznym ośrodkom naukowym i zainteresowanym kręgom społecznym w świecie. Celowi temu służyła wspomniana już książka Labour Law and Industrial Relations in Poland, a także liczne publikacje Jubilatki w czasopismach zagranicznych oraz w ukazujących się w Polsce periodykach obcojęzycznych. Na podkreślenie zasługuje fakt jej uczestnictwa w księgach jubileuszowych wybitnych uczonych o światowej sławie (R. Blanpaina, P. Rodrigueza i innych). Pani Profesor Maria Matey-Tyrowicz należy do grona osób najbardziej kojarzonych w świecie z polską nauką prawa pracy.

Regulacje UE w zakresie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego są ważnym instrumentem mobilności pracowników w Unii Europejskiej.

Artykuł 42 TWE przewiduje, że Rada, stanowiąc zgodnie z procedurą określoną w art. 251 TWE (współdecydowanie Rady i Parlamentu Europejskiego), przyjmuje w dziedzinie zabezpieczenia społecznego środki niezbędne do ustanowienia swobodnego przepływu pracowników. W tym celu Rada ustanawia system umożliwiający pracownikom migrującym i osobom prowadzącym działalność na własny rachunek (to sformułowanie dodano w TFUE ) oraz uprawnionym osobom od nich zależnym: sumowanie wszelkich okresów uwzględnianych w prawie poszczególnych państw w celu nabycia i zachowania prawa do świadczeń oraz obliczania wysokości tych świadczeń oraz wypłacanie świadczeń osobom mającym miejsce zamieszkania na terytoriach państw członkowskich. Artykuł 48 TFUE podtrzymuje powyższe zasady z pewnymi modyfikacjami.

Akty wspólnotowe dotyczące koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego to:

Rozporządzenie jest aktem prawnym o szczególnym charakterze. Postanowienia rozporządzenia mają zasięg ogólny, obowiązują w całości, stosowane są bezpośrednio we wszystkich państwach członkowskich, a w razie kolizji z prawem krajowym nadaje się im pierwszeństwo (art. 288 TFUE, dawny art. 249 TWE) .

Przepisy dotyczące koordynacji są jednym z najbardziej istotnych narzędzi gwarantujących swobodę przepływu osób i tym samym głównym elementem polityki zmierzającej do równego traktowania oraz sprawiedliwości społecznej. W doktrynie i orzecznictwie często wskazuje się na skomplikowany charakter tych regulacji, chociaż widoczny jest duży postęp w kierunku ich racjonalizacji i uproszczenia. Zwiększona elastyczność rynku pracy i wprowadzenie nowych świadczeń stało się prawdziwym sprawdzianem dla tych regulacji. Wyzwaniem jest obecnie nie tylko swoboda przepływu pracowników, ale także osób, obywateli UE oraz zwiększenie ochrony społecznej niezależnej od tradycyjnego związku pomiędzy pracą a świadczeniami społecznymi . Coraz większego znaczenia bowiem nabierają uprawnienia społeczne, wynikające z obywatelstwa społecznego (social citizenship) .

Nowe formy mobilności (krótsze okresy zatrudnienia, zróżnicowane formy prawne, praktyki wielokrotnej mobilności) mogą sprawiać problem w stosowaniu rozporządzeń koordynacyjnych. Potrzebne są nowe instrumenty, lepiej dostosowane do potrzeb mobilnych pracowników oraz firm, które je zatrudniają). Ostatnie kilka lat stosowania tych przepisów po rozszerzeniu UE pokazało, jak wiele wyzwań stoi przez państwami członkowskimi i jak wiele trudności pojawia się w związku z implementacją przepisów o koordynacji .

Nowe stulecie otwiera w dziedzinie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego państw członkowskich kolejny rozdział za sprawą obowiązywania nowych aktów Unii Europejskiej, a mianowicie rozporządzenia nr 883/2004 i rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z dnia 16 września 2009 r. dotyczącego wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz. Urz. UE L 284 z 30.10.2009, s. 1, z późn. zm.). Obydwa rozporządzenia weszły w życie w dniu 1 maja 2010 r.

Długi okres obowiązywania dotychczasowych przepisów prawa wspólnotowego zawartych w rozporządzeniach nr 1408/71 i nr 574/72, normujących niełatwe problemy współistnienia zróżnicowanych krajowych systemów zabezpieczenia społecznego państw członkowskich, pozwala przyjąć założenie o równie długim i rozciągniętym w czasie obowiązywaniu nowych reguł dotyczących koordynacji. Proces uzgadniania treści obydwu rozporządzeń był długotrwały z powodu zwiększonej liczby państw członkowskich i konieczności zachowania w tym okresie procedury jednomyślności wymaganej przy stanowieniu spraw z zakresu zabezpieczenia społecznego. Publikowane wcześniej projekty wraz z uzasadnieniem wskazywały na narastającą potrzebę uproszczenia procedury koordynacyjnej, usunięcia niejasności interpretacyjnych i luk prawnych, a także uwzględnienia dorobku jurysdykcyjnego TSUE w dziedzinie koordynacji. Obowiązujące przez 40 lat rozporządzenia nr 1408/71 i nr 574/72 były wielokrotnie modyfikowane, a liczne zmiany spowodowane rozwojem unormowań zachodzącym nie tylko na poziomie wspólnotowym, włącznie z wyrokami Trybunału, ale również w ustawodawstwach krajowych państw członkowskich, spowodowały, że reguły koordynacji stały się skomplikowane, mało czytelne i ociężałe w stosowaniu. Równocześnie też Komisja podkreślała, że współcześnie proces koordynacji nie jest celem samym w sobie, ale musi on towarzyszyć ewolucji Unii Europejskiej jako całości. Reguły koordynacji nie powinny ograniczać się jedynie do zabezpieczenia swobodnego przepływu pracowników, ale konieczne jest, by służyły ochronie uprawnień z dziedziny zabezpieczenia społecznego wszystkich osób, które zmieniają miejsce pobytu na obszarze Unii. Koordynacja rozpatrywana w perspektywie obywatelstwa europejskiego stanowi element konstrukcyjny Europy socjalnej i wiąże się z potrzebą uwzględniania jej w szerszym niż dotychczas zakresie. Długi okres vacatio legis, dotyczący zwłaszcza rozporządzenia nr 883/2004, określanego jako rozporządzenie podstawowe, służył upowszechnieniu nowych rozwiązań prawnych oraz przyjętych w obydwu aktach mechanizmów koordynacji.

Warto podkreślić, że jeszcze w okresie vacatio legis nastąpiła modyfikacja rozporządzenia podstawowego na mocy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 988/2009 z dnia 16 września 2009 r. zmieniającego rozporządzenie (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego oraz określającego treść załączników (Dz. Urz. UE L 284 z 30.10.2009, s. 43). Zmiany te polegały nie tylko na rozszerzeniu przesłanek uzasadniających wprowadzenie postępowania koordynacyjnego zawartych w preambule rozporządzenia nr 883/2004, o punkty (17a) i (18a) oraz na wprowadzeniu licznych nowych postanowień w poszczególnych rozdziałach merytorycznych rozporządzenia, ale głównie wiązały się z koniecznością dookreślenia treści jego załączników . Zgodnie bowiem z przyjętymi wcześniej ustaleniami uściślenie załączników do rozporządzenia nr 883/2004 powinno nastąpić przed dniem rozpoczęcia jego stosowania, przy czym należało uwzględnić zarówno potrzeby i stanowiska państw członkowskich, które przystąpiły do Unii Europejskiej już po przyjęciu rozporządzenia i które nie miały wpływu na treść uzgodnionych postanowień, jak i ostatnie zmiany zaszłe w ustawodawstwach pozostałych państw członkowskich. Szczególną rolę w kontekście tych zmian odgrywa załącznik XI: „Przepisy szczególne dotyczące stosowania ustawodawstw państw członkowskich”, którego celem jest uwzględnienie specyfiki różnych systemów zabezpieczenia społecznego państw członkowskich, co ma ułatwić stosowanie procedury koordynacyjnej.

W niniejszym opracowaniu zostaną przedstawione wybrane problemy koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego ze wskazaniem zasad ich rozszerzenia na obywateli państw trzecich, procedury ustawodawczej przy stanowieniu prawa wspólnotowego w dziedzinie zabezpieczenia społecznego oraz kierunków zmian podmiotowego i przedmiotowego zakresu koordynacji.

Labour law nowadays plays a greater role than ever before. Its quick development after the Second World War in European countries created a wide range of employees' protection on the one hand, and gave the grounds for efficient human resource management on the other. Its distinction from the civil law has now become quite clear. Furthermore, international organizations have provided a solid base of regulations which support the development of this legal area all over the world.

However, in spite of this fact, the recent developments in the global economy and in the political arena, especially the unrestrained wave of neoliberal economic and political doctrine have succeeded in blocking the development of labour law in the majority of countries. This phenomenon, though, is of a temporary nature. There are many convincing facts supporting the notion that a modern society can progress only if the relations between labour and capital are adequately regulated. The principles of modern labour law must therefore be respected and must form an essential part of the strategies in social and economic areas. These principles may also be considered a useful tool for the evaluation of everyday life and the social and economic development of an individual country. For example, disrespecting principles of labour law and human resource management doctrine such as the need to respect the development of social dialogue, or the need to respect the human rights of employees, can lead low employee motivation, decreased productivity and a decline in the standard of living.

In order to reverse those trends, a firm political decision to implement the basic values regarding human work should be formed in modern societies. This could present a challenge for scholars of labour law and social sciences, giving them the possibility to accelerate the studies on the bases of these scientific disciplines. It could also be considered a great challenge for international organizations in their effort to support the implementation of new findings through the international law. Besides the ILO regulatory activities, the Europeanization of labour relations is also of major importance. However, there are significant differences among the European countries regarding their existing labour law regulations. Among leading scholars applying a scientific approach to the research collective labour law and industrial relations in Europe, are Professors Roger Blanpain and Manfred Weiss, who have frequently emphasized the differences between national systems which have impeded the development of international regulations. In the past the activities of the International Industrial Relations Association, governed by its Executive Committee of which Professor Maria Matey-Tyrowicz was an active member, also contributed to a better knowledge and understanding of the characteristics of national labour law and industrial relations systems.

The differences in the legal regulation of collective labour law in European countries can be clearly seen in the area of employee involvement in management decision making. There are countries which have systems with a dual structure where employees' involvement in this area is institutionally separated from trade unions, even though in practice the links between the two are significant. In other countries the employees' involvement is based on two pillars: trade unions and a body elected by employees. In some countries the employees' involvement is exclusively in the hands of trade unions; in others it does not exist at all. In some countries the employees' involvement in management's decision-making is exclusively based on legislation, in others exclusively on collective agreements and in yet others on a mixture of both. The subject matters for employee involvement are as different as the modes or degree of participation, ranging from mere information to co-determination. The same may be said for the forms of participation which means the organizational frames of forming the will and views of the employees.

In seeking useful elements and guidelines for the model for both international and national regulation of the employees' participation in management, a comparative study approach may be useful. It is possible to presume that the analyses of the existing regulations of the national law on employees' participation can provide us with some fundamental findings which may be considered as legal principles. They may then serve as guidelines to further studies in the creation of regulatory models of labour relations. Taking into account this aim, the prospective analysis of important elements of coincidentally chosen national regulations will bring to light some parameters which may help reach the goals mentioned above. The analysis looks at the question of values evidenced by the social dialogue, the question of the dimensions of employee participation, the relevant legal resources, as well as the issue of dispute prevention and resolution.

Present analyses starts with the attempt to explain the notion of employees' participation in decision making processes. In this analysis, the workers' participation is considered a phenomenon which exists in different types of works units. It is present in different areas of economic and social relations and can have different forms. The word participation entails the entitlement of the employees to directly or indirectly exercise their right to acquire a part of the new value arising from their work results, on the one hand, and the right to influence decision-making processes in the work units on the other. The first area is considered to be part of workers' financial participation and the second the employees' participation in decision-making. The employees' participation as described above has a constitutional basis. The financial participation often has its basis in the basic principles of the constitutions, namely the principle of the social state. This principle can be interpreted from different aspects; one of them is a legal guarantee of just relations between employers and employees. One of the legitimate rights of employees under this umbrella term is profit sharing and other forms of the financial participation of the employees.

The second area of the employees' participation, namely the participation in decision-making processes in works units, usually has its basis in the direct or indirect constitutional provisions regulating social dialogue, which is defined as a communication process among the employers, employees, and the state. Social dialogue is an essential element of democracy, which is why the main regulatory basis for the social dialogue may be found in the constitutions of many modern states.

In this phase of really existing capitalism its contradictions accumulate. The most recent global economic and financial crisis – the most serious for almost one hundred years – has ended what the German sociologist Burkhard Lutz, in his 1984 book, has entitled the 'Short dream of ever-lasting prosperity'. In this book he argues that the „thirty glorious” years after the end of the Second World War were the exception and not the rule of the capitalist mode of production.

Contradictions abound: between the economic logic of the enterprise and the national or supra-national economy; between rich and poor countries; between rich and poor individuals; between rich and poor regions; between citizens and foreigners, especially immigrants; between young and old; between men and women, and so forth.

The neoliberal wave, beginning in the Anglo-Saxon countries and spreading to the rest of the world, has attacked regulation and the trade-unions, and has weakened the Welfare State itself. Even leftist governments have been unable to resist the neoliberal temptation over the past thirty years. And so there has been „thirty glorious” years of unchained capitalism. Since autumn 2008, however, everything has changed. The meltdown of the US-American and then the global financial system has shaken the whole financial system, especially in the OECD countries. Certainly the election of Barack Obama as President of the United States would not have happened without this crisis.

Although there were notable differences between the affected countries in regards to how they sought to overcome this fundamental shock and crisis, finally the G 7 and the G 20 reached a kind of minimum consensus to prevent the worst. Only 18 months later the bulk of banks, insurance companies and the automobile sector seem to have been saved. And business as usual continues. No sanctions, the same bonuses, no serious regulation. Some CEOs and CFOs have been sacrificed, but mostly with a golden parachute or a shift to other important positions elsewhere. The circulation of elites continues as always. The forces which have destroyed the systems of regulation resist and quickly recover.

Under these conditions the question remains for the actors of social change: which strategy to follow for a renewal of the economic and social system, based on solidarity and social justice?

During the emergence of bourgeois society and the capitalist system the Age of Enlightenment also began. It is the values of the Enlightenment which, in my eyes, we should defend with all our means against fundamentalism, fascism and chauvinism. As Immanuel Kant said:

„Enlightenment is man's emergence from his self-imposed immaturity. Immaturity is the inability to use one's understanding without guidance from another. This immaturity is self-imposed when its cause lies not in lack of understanding, but in lack of resolve and courage to use it without guidance from another. Sapere Aude! [dare to know] 'Have courage to use your own understanding!' – that is the motto of enlightenment.” (Kant, 1784: 481)

With the exception of some single cell species, for most forms of animal life species survival and perpetuation and individual survival require joint efforts of group members whether denominated as a mated pair, flock, herd, gaggle, hive, colony, drove, pack or community . Such group efforts involve information gathering, communication, coordination, decision and response designed to ensure production of the group's sustenance and its maintenance of security as well as opportunities for reproduction. For most species the structures and rules by which group tasks are accomplished appear to be genetically triggered and changes, if any, evolve over periods of long duration. Human experience, however, reveals that our species can adapt by adopting new norms within decades or even less.

Group action provides most human sustenance and security, and in all but primitive societies employment is the core means by which such action is organized. Therefore, study of the mechanisms for employment deserves extensive inquiry and discourse. The professional life of our friend Prof. Maria Matey-Tyrowicz has been dedicated to such study and has straddled two strikingly different eras in the development of labor and employment law - the formal rules for maintaining the activities through which society produces the means of sustenance and security. Maria's career has witnessed major adjustments in response to such changes as the transition from mechanical to electronic technologies, the globalization of seed supplies, environmental threats, and increased interchangeability of work forces, as well as two sharply different periods in the political and economic organization of life in Eastern Europe.

Because employment reflects both a society's core power relationships and cultural norms, labor and employment law, both as theorized and as practiced, should offer a laboratory for testing the extent to which a society's adjustments to technological, demographic, and ecological change attain or corrupt the values it claims to hold dear. It also provides a laboratory for assessing whether there is functional validity to the models that policy makers assume drive economic adjustment. Finally, the evolution of labor and employment law provides an opportunity to improve understanding of what changes in the structure and substance of law may more satisfactorily move a society toward a reality that better serves its goals.

My limited knowledge of both the realities and law governing labor relations and employment in Poland and Eastern Europe disqualify me from attempting to assess either the realities or success of the current institutions or to prescribe an alternative course. However, in honor of Professor Matey-Tyrowicz, what I wish to offer here is an examination of some insights which political science offers that suggest a possible supplemental approach to ordering employment and labor law, a supplemental approach that may deserve consideration as an additional means to better serve the nation's or region's needs. The construct offered below, occupational assemblies, is a variation of a modern guild system approach I previously suggested in a Liber Amicurum in honor of Prof. Dr. Manfred Weiss .

Although there is no single formula for assessing the success and enduring value of the variety of power structures and processes that have been adopted, modified or abandoned during the course of the past century, my perspective is based on the proposition offered by Brian Langille that for most modern commentators our starting point is that „the purpose of labor regulation is to improve the lives of the inhabitants of the world” and that this includes providing workers with a more fulfilling and freer life . A corollary of this underlying proposition is that those affected by the rules that govern employment relations are entitled to participate in the process by which those rules are shaped and adopted .

Ogromny dorobek naukowy Jubilatki daje autorowi wyjątkowy komfort wyboru tematu, do którego może nawiązać w ramach opracowania do księgi pamiątkowej. Korzystam więc z tego przywileju i poświęcam ten tekst problematyce grupy nietypowych form zatrudnienia , które będąc lub mogąc być zatrudnieniem wykonywanym w warunkach podporządkowania, nie są zarazem zatrudnieniem pracowniczym. Do takich nowych form zatrudnienia należą bowiem niewątpliwie tzw. praktyki absolwenckie (zawodowe), wolontariat oraz – choć w tym przypadku nie jest to już tak oczywiste – tzw. zatrudnienie socjalne. Nie budzi przy tym moich wątpliwości, że wymienione wyżej postaci stanowią nietypowe formy zatrudnienia, a konkretnie nietypowe podporządkowane zatrudnienie niepracownicze.

Poruszając ten temat w księdze jubileuszowej, mam na względzie wspomniane już wypowiedzi Jubilatki na temat form nietypowych. Ale uwzględniam także inicjatywy opracowań zbiorowych, które podejmowała i którym patronowała Jubilatka, dotyczące przemian prawa pracy . Wyżej wspomniana problematyka jest niewątpliwie zjawiskiem zupełnie nowym, wynikającym z presji wywołanej przez specyfikę gospodarki rynkowej oraz rozwój społeczeństwa obywatelskiego. Tak jak nową jakością w prawie jest to, że podporządkowanie w toku wykonywania pracy nie zawsze oznacza występowanie zatrudnienia pracowniczego. Dodać jedynie należy, że problem podporządkowania jako szczególnego elementu nietypowych form zatrudnienia nie jest zupełnie nowy. Pojawił się wszak na gruncie zatrudnienia nietypowego. Podporządkowanie zostało oddzielone od pracodawcy formalnego. Jego istota pozostała bez zmian. Tak samo jak pracowniczy charakter zatrudnienia.