Matuszczak Michał, Prawo pierwszeństwa pochodnego nabycia praw udziałowych w spółkach kapitałowych

Przedmiotem niniejszego opracowania jest instytucja prawna, która w lite­raturze najczęściej okreś­lana jest mianem prawa pierwszeństwa nabycia udziałów w spółce z o.o., względnie akcji w spółce akcyjnej, zwana dalej w niniejszej pracy „prawem pierwszeństwa”. Chcąc uniknąć mylnego skojarzenia tytułu niniejszej publikacji z instytucją opisaną w art. 258 § 1 k.s.h. (tj. z prawem pierwszeństwa do objęcia nowych udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym), w tytule zostało dodane słowo „pochodne”. Prawo pierwszeństwa do objęcia nowych udziałów (prawo poboru) jest związane wyłącznie z nabyciem pierwotnym, stąd dodany przysłówek wyklucza wspomniane błędne skojarzenie.

Prawo pierwszeństwa nie zostało uregulowane wprost zarówno w przepisach Kodeksu spółek handlowych, jak i w przepisach innych aktów prawnych. Niemniej jednak powszechnie przyjmuje się, że przepisy Kodeksu spółek handlowych przyznają wyraźną kompetencję do ustanowienia tego rodzaju konstrukcji prawnej. Geneza prawa pierwszeństwa w obecnie rozpowszechnionym kształcie nie jest dokładnie znana. Jednak z dużym prawdopodobieństwem można przypuszczać, że omawiana instytucja ukształtowała się w toku obrotu prawnego poprzez przeniesienie na grunt prawa spółek koncepcji wykorzystywanej w wielu innych obszarach praktyki prawnej. Ta uniwersalna koncepcja sprowadzała się do zagwarantowania okreś­lonemu podmiotowi pierwszeństwa nabycia okreś­lonego dobra przysługującego innemu podmiotowi. Użyte w poprzednim zdaniu słowo „pierwszeństwo” wykorzystywane jest często do opisu wspomnianej koncepcji, gdyż jego potoczne znaczenie dość dobrze oddaje jej istotę. Zgodnie z definicją słownikową „pierwszeństwo” oznacza „prawo do czegoś przed innymi” . Zatem „pierwszeństwo nabycia”to prawo nabycia (kupna) okreś­lonego przedmiotu (rzeczy, prawa) przed innymi osobami, którym pierwszeństwo nie przysługuje. Prostota oraz elastyczność prawa pierwszeństwa sprawiła, że w obrocie prawnym było i jest ono wykorzystywane znacznie częściej niż podobne konstrukcje prawne, takie jak prawo pierwokupu czy prawo opcji. Pomimo licznych kontrowersji i sporów, jakie towarzyszą tej instytucji, większość przedstawicieli doktryny oraz orzecznictwo posługuje się pojęciem prawa pierwszeństwa na gruncie Kodeksu spółek handlowych w podobnym znaczeniu. Owo podobieństwo odnosi się co najmniej do źródeł oraz możliwych sposobów wykonania prawa pierwszeństwa. Niestety, brak jest spójnego stanowiska w zakresie kwestii fundamentalnych, takich jak natura prawna oraz konsekwencje naruszenia prawa pierwszeństwa. Przypomina to nieco sytuację, w której grupa obserwatorów podobnie postrzega i opisuje zewnętrzną sferę okreś­lonego zjawiska przyrodniczego, jednak nie potrafi uzgodnić wspólnego zdania co do jego istoty oraz konsekwencji zaistnienia.

W literaturze polskiej nie powstała dotychczas monografia, która potraktowałaby szerzej zagadnienie prawa pierwszeństwa, choć instytucja ta jest bardzo popularna w obrocie prawnym. Klauzule prawa pierwszeństwa często zamieszczane są w umowach (statutach) nowo tworzonych spółek kapitałowych. Niestety, nierzadko w sposób nieumiejętny, co wywołuje w efekcie wiele sporów na etapie wykonywania prawa pierwszeństwa. Rodzących się w toku bogatej praktyki wątpliwości nie rozwiewają nieliczne publikacje (dotyczące wybranych aspektów prawa pierwszeństwa) oraz sprzeczne ze sobą orzeczenia Sądu Najwyższego. Skąpość uregulowania omawianej materii w Kodeksie spółek handlowych sprawia, że w nauce brak jest zgody nawet co do tak fundamentalnego zagadnienia, jakim jest jurydyczna natura prawa pierwszeństwa.

W związku z powyższym niniejsza praca stanowi próbę możliwie kompleksowego ujęcia zagadnienia będącego jej tematem, zwieńczoną postulatami de lege ferenda. Przygotowywaniu pracy towarzyszył zamiar, aby była ona przydatna nie tylko dla teoretyków, lecz także dla praktyków, którzy na co dzień zmuszeni są rozstrzygać okreś­lone problemy związane z funkcjonowaniem prawa pierwszeństwa w obrocie prawnym. Stąd też szczególny nacisk położono na zaproponowanie konkretnych rozstrzygnięć kwestii nieuregulowanych w użytej przez strony klauzuli prawa pierwszeństwa.

Niniejsza monografia obejmuje zarówno prawo pierwszeństwa ustanowione mocą aktu kreującego spółkę kapitałową, jak i prawo pierwszeństwa znajdujące swe źródło w odrębnym od umowy (statutu) spółki porozumieniu wspólników (akcjonariuszy). Analizując cechy prawa pierwszeństwa, wyprowadzono wniosek, że nie można w tym przypadku mówić o dwóch odrębnych instytucjach prawnych. Zdecydowana przewaga podobieństw nad różnicami przekonuje, iż są to odmiany tej samej konstrukcji prawnej. Konkluzja ta zdeterminowała łączny sposób ujęcia wspomnianych odmian prawa pierwszeństwa w niniejszej monografii. Wyjątek stanowią te fragmenty pracy (często oddzielne jednostki redakcyjne), w których wyraźnie zaznaczono, że odnoszą się osobno do „statutowej” bądź „umownej” odmiany prawa pierwszeństwa.

Z uwagi na fragmentaryczność unormowania treści prawa pierwszeństwa w przepisach Kodeksu spółek handlowych konieczne było założenie okreś­lonego modelu regulacji tego prawa poprzez czynność prawną będącą jego źródłem (modelowa klauzula). Omawiając poszczególne aspekty prawa pierwszeństwa, odniesiono się przede wszystkim do modelowej klauzuli. Wszędzie, gdzie było to uzasadnione, wskazano na możliwości odmiennego od modelowej klauzuli uregulowania omawianego prawa.