Zeidler Kamil, Prawo ochrony dziedzictwa kultury

Niniejsza ksiażka ma na celu wykazanie, że istnieje normatywny system ochrony dziedzictwa kultury. Przedmiotem tej rozprawy jest prawna ochrona dziedzictwa kultury, a jej celem - analityczno-systemowe przedstawienie tej ochrony w prawie krajowym, międzynarodowym i europejskim. Podstawowe pytanie brzmi: czy prawo chroni dziedzictwo kultury, a jeżeli tak, to czy ochrona ta jest odpowiednia, czy też może niezbędna jest jej weryfikacja? Aby na nie odpowiedzieć, zastosowano metodę opisu, analizy, krytyki oraz projektowania. Rozważania mają charakter koherentny, co oznacza, że dominujące jest tu systemowe ujęcie przedmiotowego zagadnienia, przy wykorzystaniu opisu normatywnego, a jeśli jest to niezbędne dla właściwego przedstawienia określonego problemu - opisu empirycznego.

Przedstawione w pracy podejście badawcze charakteryzuje się szerokim ujęciem tematu, a pytanie badawcze dotyczy istnienia normatywnego systemu ochrony dziedzictwa kultury. Przy czym należy podkreślić, że system jest interdyscyplinarny, czyli obejmuje swym zakresem różne gałęzie i dziedziny prawa, jak też wykorzystuje zróżnicowane sposoby ochrony. Ponadto weryfikacji podlega, czy badany normatywny system ochrony dziedzictwa kultury jest elementem szerszego systemu ochrony tegoż dziedzictwa, składającego się z pozaprawnych elementów, i jakie są te elementy?

Zarysowana wyżej teza wyjściowa skłoniła do przyjęcia poniższej koncepcji opracowania. W rozdziale pierwszym analizie poddano przedmiot ochrony poprzez postawienie pytania, co jej podlega? Aby ochrona prawna była skuteczna, należy jednoznacznie określić, co winno być chronione. Problemy rodzą się szczególnie w wypadku niedookreślenia lub nawet niemożności zdefiniowania pewnych pojęć, w tym i pojęcia kluczowego, jakim jest dziedzictwo kultury. Stąd też dla zdefiniowania przedmiotu ochrony należy sięgnąć tak do narzędzi, jakich dostarcza logika wraz z ogólną metodologią nauk, jak i do definicji legalnych, które są dziełem prawodawcy. Niezwykle istotną kwestią jest również zagadnienie uzasadnienia ochrony, czyli odpowiedź na pytanie, dlaczego dziedzictwo kultury jest wartością, która winna być normatywnie chroniona? W dalszej części pracy podjęto więc próbę odpowiedzi na to pytanie oraz zarysowano główne zagrożenia tak dla dziedzictwa kultury w ogólności, jak i dla poszczególnych jego składników.

W rozdziale drugim zawarto odpowiedź na pytanie o zakres podmiotowy ochrony, czyli jakie podmioty państwowe, pozapaństwowe oraz międzynarodowe zajmują się ochroną dziedzictwa kultury. Spośród podmiotów państwowych wskazano organy administracji rządowej oraz samorządowej. Spośród podmiotów pozapaństwowych szczególną uwagę zwrócono na aktywność kościołów i innych związków wyznaniowych oraz organizacji społecznych, takich jak fundacje i stowarzyszenia. W tym zakresie określoną rolę odgrywać mogą również przedsiębiorcy. Niezwykle istotna na płaszczyźnie ochrony dziedzictwa kultury jest działalność organizacji międzynarodowych, spośród których można wskazać organizacje rządowe oraz pozarządowe zajmujące się przedmiotowym zagadnieniem. Dodatkowo podzielić je należy na organizacje o charakterze ogólnym oraz organizacje wyspecjalizowane, których głównym zadaniem lub co najmniej jednym z głównych zadań jest właśnie ochrona dziedzictwa kultury. W rozdziale tym pominięto Unię Europejską, gdyż póki co w jej ramach nie doszło do powstania żadnego szczególnego podmiotu zajmującego się ochroną wspólnego europejskiego dziedzictwa kultury. Wykształciły się natomiast pewne narzędzia w prawie europejskim, które mogą być wykorzystywane przez określone podmioty krajowe państw członkowskich. Przedstawienie podmiotów ochrony dziedzictwa kultury w rozdziale drugim pracy jest uzasadnione postulatem badania analitycznego struktury, aby przejść następnie do badania procesów w aspekcie ich funkcjonalnych potrzeb.

Rozdział trzeci poświęcono sposobom ochrony dziedzictwa kultury, co przeprowadzono zgodnie z utrwalonym podziałem na poszczególne gałęzie prawa, spośród których każda charakteryzuje się odmiennymi środkami, narzędziami i sposobami ochrony. Stąd też analizie poddano normatywno-prawne formy ochrony przewidziane w przepisach prawa administracyjnego, prawa karnego oraz prawa cywilnego. W tym zakresie przedstawiono rozwiązania przyjęte w prawie międzynarodowym publicznym, które wyznacza kierunki rozwoju współczesnego prawa ochrony dziedzictwa kultury oraz określa standardy minimalne. Rozdział ten jest najbardziej rozbudowany, lecz zasadne jest wskazanie wszystkich najważniejszych instytucji ochrony dziedzictwa kultury funkcjonujących w ramach różnych gałęzi prawa.

Rozdział czwarty, ostatni, zawiera podsumowanie wcześniejszych rozważań szczegółowych wraz z przedstawieniem wskazywanych w pracy wniosków de lege ferenda. Nauki prawne określa się jako nauki o charakterze zarówno teoretycznym, jak i praktycznym. Jednym z podstawowych zadań tych nauk jest opisywanie i wyjaśnianie prawa takim, jakim ono jest. To z kolei służy między innymi wysuwaniu wniosków co do koniecznych zmian, jakie winny być wprowadzone w tym systemie normatywnym. Z drugiej zaś strony podstawowym celem nauk prawnych jest formułowanie i uzasadnianie norm postępowania. Tak więc jednym z najważniejszych zadań, jakie stoją przed nauką prawa, jest podsuwanie rozwiązań na płaszczyźnie dogmatyczno-prawnej. Przy czym częstokroć jest tak, że dopiero szerokie, systemowe spojrzenie na konkretny problem pozwala na właściwą ocenę sytuacji oraz na sformułowanie odpowiednich wniosków i postulatów de lege ferenda. Ogólna metodologia nauk wyróżnia określone postulaty dotyczące systemu, takie jak na przykład postulat spójności systemu, zupełności systemu, czy też równowagi wewnątrzsystemowej, które również winny być spełniane przy konstruowaniu właściwie funkcjonującego systemu ochrony dziedzictwa kultury. Są one zarazem podstawą wskazania wniosków de lege ferenda.

Spośród przedstawionych w pracy koniecznych zmian normatywnego systemu ochrony dziedzictwa kultury najważniejsze dotyczą decentralizacji tego systemu, zniesienia martwych przepisów, w tym dotyczących zakazu wywozu zabytków z kraju, czy też stworzenia normatywnych podstaw pozapaństwowego finansowania ochrony dziedzictwa kultury. Stąd też jednym z celów niniejszej pracy jest właśnie ogólne i systemowe spojrzenie na problem prawnej ochrony dziedzictwa kultury, przy podjęciu zarazem zadania porządkowania i klasyfikacji całości przedmiotowej materii.

Najważniejszym z postulatów systemowych jest postulat przejścia od władczego modelu ochrony dziedzictwa kultury do, charakterystycznego dla współczesnych demokracji, modelu partycypacyjnego. Skutkować to winno trwałym przekazaniem kompetencji w dół, w zależności od potrzeby - w drodze decentralizacji, jak również w drodze dekoncentracji. To zaś pozostawałoby w zgodzie z jedną z podstawowych zasad Wspólnot Europejskich, jaką jest zasada subsydiarności. Wymagałoby to jednak przyznania określonym podmiotom zwierzchnim kompetencji nadzoru i kontroli, co byłoby zgodne z prakseologicznym postulatem przejścia od interwencji do inwigilacji. Same rozważania nad systemem normatywnej ochrony dziedzictwa kultury nie pozwalają na racjonalne uzasadnienie pozostawienia scentralizowanego systemu tej ochrony w Polsce. Jego decentralizacja nie została przeprowadzona ani w trakcie zmian, jakim poddana została administracja publiczna po 1989 roku, ani w trakcie krystalizacji kompetencji samorządów różnego szczebla, ani ostatecznie w drodze zmian, jakie wprowadziła nowa ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.).

Analizując system ochrony dziedzictwa kultury, trzeba mieć jednak świadomość, że nie funkcjonuje on sam dla siebie. Jego funkcją i celem jest nie tylko zachowanie dziedzictwa kultury w stanie niepogorszonym, lecz również celowe wykorzystanie tego dziedzictwa. Stąd też obok celów ochronnych winno się wyważyć cele, które można określić jako użytkowe, czyli takie, które dotyczą uzasadnionego korzystania współcześnie z poszczególnych składników dziedzictwa kultury.

Aby dokonać całościowego przedstawienia normatywnego systemu ochrony dziedzictwa kultury, należy w pełni zobiektywizować opisywany model. Niedopuszczalne jest naginanie rzeczywistości do hipotez lub też tylko częściowe jej przedstawianie i stosowanie argumentacji, mającej wykazać jedynie logiczną spójność własnych twierdzeń. Konieczne jest wyłączenie jakichkolwiek prywatnych opinii, tak osobistych, jak i autorów innych prac. Bardzo często jest tak, że głos w dyskusji nad prawem ochrony dziedzictwa kultury zabiera osoba, która zajmuje określone stanowisko w państwowej służbie ochrony zabytków i jest zarazem elementem tego systemu. Jej uwagi, również te o charakterze naukowym, posiadają wysoki walor doświadczenia, lecz zazwyczaj są zarazem niezobiektywizowane. Winny one stanowić jedynie tło empiryczne przedmiotowych rozważań, a wnioski w stosunku do badanego systemu, o charakterze de lege ferenda, muszą się opierać na obiektywnych przesłankach. Należy mieć jednak świadomość, że zadanie to nigdy nie będzie wolne od wpływu przesłanek wartościujących, oddających własne preferencje, oraz ogólnego przeświadczenia co do przeznaczenia i wykorzystania wyników prowadzonej analizy. Nie jest to jednak przeszkodą wtedy, gdy jest się otwartym na informacje pochodzące z rozmaitych źródeł i dąży się zarazem do konsekwentnego konfrontowania własnej interpretacji i sądów z całym zasobem zgromadzonej wiedzy.

Niniejsza książka ma na celu analityczno-systemowe przedstawienie systemu ochrony dziedzictwa kultury na płaszczyźnie normatywnej, jak też jego klasyfikację oraz porządkowanie przy wykorzystaniu narzędzi, jakich dostarczają poszczególne nauki prawne. Niezależnie od tego, praca ma cechy pracy interdyscyplinarnej oraz w pewnym zakresie komparatystycznej. W tym kontekście prawo ochrony dziedzictwa kultury jawi się jako interdyscyplinarna, szczególna dziedzina prawa, będąca elementem szerszego systemu ochrony dziedzictwa kultury, na który składają się jeszcze co najmniej finansowanie ochrony oraz kształtowanie społecznej świadomości konieczności ochrony wspólnego dziedzictwa ludzkości.