Bolecki Antoni i in., Prawo konkurencji

Prawo konkurencji, które od ponad 20 lat funkcjonuje w systemie prawa polskiego, stanowi jedną z najistotniejszych dziedzin prawa z punktu widzenia gospodarki. Ustawa antymonopolowa z 1990 r. była jednym z najważniejszych aktów prawnych, jakie uchwalono w celu dokonania transformacji ustrojowej. Chociaż od jej uchwalenia minęły już ponad dwie dekady, to ze względu na 45-letnie funkcjonowanie gospodarki centralnie zarządzanej działania godzące w konkurencję - mimo intensywnych działań organu antymonopolowego - nadal nie są przez ogół społeczeństwa oceniane negatywnie z moralnego punktu widzenia.

Obecnie w dziedzinie prawa konkurencji specjalizuje się jedynie niewielka część środowiska prawniczego. Oczywiście w dużych firmach adwokackich i radcowskich funkcjonują zespoły wyspecjalizowane w prawie konkurencji, służące pomocą prawną dużym przedsiębiorstwom przemysłowym i handlowym. Istnieje też kilka firm niszowych, zajmujących się wyłącznie prawem konkurencji. Zdarza się jednak, że adwokaci lub radcowie prawni, którzy nie specjalizują się wyłącznie w tej dziedzinie, muszą chronić prawa swoich klientów ze względu na istniejące i powtarzające się naruszenia prawa konkurencji. To właśnie do nich adresowana jest ta książka.

Niniejsza publikacja zawiera opisy orzeczeń, kazusów (fikcyjnych lub opartych na rzeczywistych przypadkach ) oraz wybranych, podstawowych problemów praktycznych, z jakimi w swojej działalności zawodowej mieli do czynienia prawnicy zespołu prawa konkurencji kancelarii adwokatów i radców prawnych Wardyński i Wspólnicy. Jej lektura ma umożliwić efektywne i kompetentne budowanie argumentacji w dziedzinie trudnej i wkraczającej głęboko w obszar zjawisk ekonomicznych.

Trzeba pamiętać, że prawo konkurencji dotyczy nie tylko nadużyć i związanych z nimi postępowań wszczynanych przez organ antymonopolowy. Ma ono zastosowanie do każdego większego przedsięwzięcia gospodarczego, poczynając od transakcji fuzji i przejęć, przez organizację sieci dystrybucji, aż po udział w tzw. stowarzyszeniu branżowym. Prawo to odgrywa istotną rolę nie tylko w kontaktach z organem antymonopolowym (UOKiK), ale także w relacjach między podmiotami prywatnymi. W sporach cywilnych i gospodarczych jego przepisy mogą być samoistną podstawą roszczeń odszkodowawczych lub źródłem argumentacji co do treści i ważności spornych praw i obowiązków. Znajomość podstawowych celów prawa konkurencji jest więc niezbędna każdemu adwokatowi i radcy prawnemu, a nie tylko specjaliście zajmującemu się wyłącznie tą dziedziną.

Właściwe wykonywanie obowiązków zawodowych, a więc skuteczna ochrona praw klienta, wymaga właściwego określenia, czym jest przedmiot ochrony tej dziedziny prawa, na tle której powstał problem. Umiejętność właściwego rozpoznania przedmiotu ochrony danej dziedziny prawa jest prawnikowi tak samo niezbędna jak zrozumienie podstawowych zasad konstytucyjnych w porządku państwa, na którego terenie praktykuje. Bez właściwego zrozumienia, czym jest przedmiot ochrony prawa konkurencji, nie będziemy w stanie budować strategii swoich działań ani konstruować skutecznej argumentacji trafiającej nie tylko do umysłów, ale też do serc sędziów i urzędników.

Zdefiniowanie pojęcia konkurencji nie jest proste, ponieważ ani w doktrynie, ani w orzecznictwie nie została wypracowana spójna i powszechnie akceptowana definicja konkurencji jako dobra prawnie chronionego. Prawo antymonopolowe na całym świecie przechodziło istotną ewolucję od korzeni ordoliberalnych do regulacji obowiązujących obecnie, sprzyjających efektywności gospodarczej i chroniących przede wszystkim interesy konsumentów (społeczeństwa).

Podporządkowanie systemu gospodarczego mechanizmom wolnej konkurencji jest wyrazem teorii, zgodnie z którą wolni i świadomi swoich praw obywatele są w stanie samodzielnie ułożyć wzajemne stosunki w sposób lepszy i sprawiedliwszy, niżby się to odbyło w wyniku przymusu państwowego. Z tego względu ochrona konkurencji jako mechanizmu rządzącego funkcjonowaniem gospodarki w społeczeństwie służy takim podstawowym wartościom konstytucyjnym, jak wolność obywateli od nieuzasadnionego przymusu państwowego i urzeczywistniające się przez tę wolność społeczeństwo obywatelskie zorganizowane w demokratyczne państwo prawa. Historia uczy, że nieprzypadkowo następstwem ograniczeń wolności gospodarczej są ograniczenia innych swobód obywatelskich.

Takie rozumienie konkurencji jako dobra prawnie chronionego pozwala właściwie określić istotę zadań stojących przed profesjonalnymi pełnomocnikami oraz organami administracyjnymi i sądowymi zajmującymi się jej ochroną. Ich rolą będzie strzeżenie wolności osób w sferze gospodarki zarówno przed działaniami podmiotów prywatnych, które nadużywają przysługujących im praw, jak i przed nieuzasadnioną, nieproporcjonalną ingerencją ze strony władzy państwowej.

Reasumując, należy stwierdzić, że podstawowym przedmiotem ochrony prawa konkurencji jest wolność gospodarcza. Jej ochrona polega na eliminacji nieuzasadnionych lub nieproporcjonalnych ograniczeń wynikających z działalności państwa (competition advocacy), ograniczeń wynikających z przeszkód naturalnych (działania sił przyrody oraz fizycznych, technicznych lub społecznych uwarunkowań, w jakich odbywa się gra rynkowa), a także ograniczeń wynikających z nadużyć wolności gospodarczej, a więc praktyk ograniczających konkurencję.

Celem prawa konkurencji jest eliminacja ograniczeń wolności podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej po to, aby nie została ograniczona również presja, jaką wywierają na siebie rzeczywiści i potencjalni konkurenci. Presja ta, zgodnie z założeniami systemu, motywuje bowiem przedsiębiorców do stałego doskonalenia produktów i usług oraz obniżania cen w dobrze pojętym społecznym interesie.

Aby zrozumieć, jak funkcjonuje system ochrony konkurencji, warto przyjrzeć się metodzie stosowanej przez organy ochrony konkurencji egzekwujące przepisy prawa antymonopolowego. Organy te działają w sytuacji rzeczywistego lub potencjalnego ograniczenia konkurencji. Ustalając, czy dana praktyka ma charakter antykonkurencyjny, muszą więc porównywać jej rzeczywiste lub potencjalne skutki z sytuacją, jaka miałaby miejsce, gdyby ograniczenie konkurencji nie występowało.

Otwarty charakter katalogów praktyk ograniczających konkurencję nie pozwala na ścisłe określenie znamion i wyróżnienie abstrakcyjnej kategorii zakazanych działań. Ten brak precyzji wynika z faktu, że praktyki ograniczające konkurencję są w istocie nadużyciami wolności gospodarczej. Każde działanie będące nadużyciem prawa podmiotowego lub wolności z samej swojej natury wymyka się ścisłym definicjom. Z formalnego punktu widzenia mieści się bowiem w granicach prawa. Dopiero uwzględnienie okoliczności towarzyszących temu działaniu oraz celu, w jakim działanie to jest podejmowane, i skutków, do których może prowadzić, oraz skonfrontowanie ich z celem i funkcją danego uprawnienia lub wolności, pozwala stwierdzić, że stanowi ono nadużycie. W podobny sposób praktyki ograniczające konkurencję z formalnego punktu widzenia mieszczą się w granicach wolności gospodarczej. Analiza konkretnego kontekstu ekonomicznego, a także celu i potencjalnych skutków tych praktyk pozwala jednak stwierdzić, że przedsiębiorcy, którzy się ich dopuszczają, korzystają z wolności gospodarczej w sposób sprzeczny z jej celem i społecznym przeznaczeniem: wykorzystują okoliczności, aby kosztem interesu społecznego osiągać korzyści, których nie byliby w stanie osiągnąć w warunkach nieskrępowanej konkurencji.

Spojrzenie na praktyki ograniczające konkurencję jako na nadużycia wolności gospodarczej pozwala dostrzec, jak skomplikowanym procesem jest stosowanie prawa konkurencji. Nie ma w nim miejsca na formalną interpretację przepisów. Literalna wykładnia zwyczajnie nie daje odpowiedzi na pytanie, co jest, a co nie jest praktyką ograniczającą konkurencję. Rozstrzygnięcie tej kwestii wymaga zawsze odwołania się do celów i społecznej funkcji wolności gospodarczej. Wymaga również każdorazowej analizy konkretnego kontekstu ekonomicznego danej praktyki, celów, w jakich jest podejmowana, i skutków, jakie może wywołać. Bez takiej dokonywanej ad casum analizy nie da się w zasadzie rozstrzygnąć, czy dane zachowanie rynkowe stanowi zakazaną praktykę ograniczającą konkurencję. Dowodzi to, jak duże znaczenie dla zrozumienia i stosowania prawa antymonopolowego ma analiza orzecznictwa.

Można powiedzieć, że nowoczesne prawo antymonopolowe powstało w wyrokach sądowych. To w orzecznictwie wykształciła się bowiem metodologia służąca badaniu, czy dane działanie stanowi antykonkurencyjne nadużycie, czy nie. Właściwe przepisy zapewniają jedynie podstawę i określają ramy dla stosowania tej wypracowanej przez sądy metodologii.

W naszym przewodniku przedstawiamy przesłanki stosowania przepisów o ochronie konkurencji, a także rodzaje porozumień zakazanych i dozwolonych. Omawiamy też naruszenia prawa konkurencji wynikające z praktyki jednostronnej, czyli nadużywania pozycji dominującej, a także metody postępowania w przypadku stwierdzenia praktyki mogącej ograniczać konkurencję. Kwestie proceduralne, ze względu na ich rozległość, poruszamy jedynie tam, gdzie nie dało się ich oddzielić od zagadnień prawa materialnego, a więc tam, gdzie omawiamy możliwość skorzystania przez przedsiębiorcę z programu łagodzenia kar (leniency) oraz specyfikę prowadzonej przez Prezesa UOKiK kontroli koncentracji.

Książka nie wyczerpuje szerokiej problematyki prawa konkurencji. Nie pretenduje jednak do takiej roli. Celem autorów było podzielenie się z czytelnikami praktycznym doświadczeniem zdobytym przy świadczeniu pomocy prawnej na rzecz przedsiębiorców oraz posłużenie się obrazowymi kazusami w celu zilustrowania głównych zagadnień prawa konkurencji, istotnych z punktu widzenia wykonywania zawodu adwokata i radcy prawnego. Czytelnik, który korzysta z naszego przewodnika przy prowadzeniu sprawy, powinien posługiwać się również dostępnymi na rynku komentarzami do ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów.

Tomasz Wardyński