Boniuszko Elżbieta, Prawo handlowe dla praktyków z wzorami umów, uchwał i regulaminów

Problemy prawne związane z prowadzeniem przez przedsiębiorców działalności gospodarczej w warunkach gospodarki rynkowej stanowią przedmiot zainteresowania nie tylko samych przedsiębiorców, ale również innych uczestników życia społecznego. Rozwijająca się gospodarka rynkowa wymaga przygotowania kadr, które będą w stanie sprostać pojawiającym się wyzwaniom. Z tych powodów znajomość podstawowych zagadnień związanych z funkcjonowaniem obrotu gospodarczego oraz pojęć z nim związanych jest w nowoczesnym państwie potrzebą każdego obywatela.

Niniejsza publikacja adresowana jest przede wszystkim do praktyków, ale może być również przydatna dla studentów kierunków ekonomicznych i zarządzania. Nie wyczerpuje ona wszystkich zagadnień związanych z problematyką prawa handlowego (prawa przedsiębiorcy), a także nie omawia wszystkich możliwych form prowadzenia działalności gospodarczej, skupiając się na spółkach prawa handlowego, ze względu na szczególną popularność tej formy działalności w obrocie gospodarczym.

Zasady wystawiania i obrotu wekslami reguluje ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. - prawo wekslowe. Przepisy prawa wekslowego zostały dostosowane do konwencji międzynarodowych regulujących obrót wekslowy uchwalonych w Genewie w 1930 r. i ratyfikowanych przez Polskę w 1937 r. Weksel jest papierem wartościowym opiewającym na wierzytelności pieniężne, wystawionym w sposób i na warunkach określonych w prawie wekslowym, zawierającym bezwarunkowe polecenie w przypadku weksla trasowanego, albo bezwarunkowe przyrzeczenie, w przypadku weksla własnego, zapłaty oznaczonej w nim sumy pieniężnej. Warunkiem powstania wierzytelności wekslowej jest wystawienie ważnego dokumentu weksla.

Prawo wekslowe posługuje się szczególnym nazewnictwem dla określenia dłużników i wierzycieli wekslowych oraz czynności prawnych, charakterystycznym wyłącznie dla stosunków wekslowych.

Dłużnikami wekslowymi mogą być:

- wystawca weksla (art. 9 pr. weksl.),

- trasat, który jako akceptant weksla przejmuje zobowiązania wekslowe (art. 21-29 pr. weksl.),

- poręczyciel - avalista (art. 30-32 pr. weksl.),

- indosant (żyrant), osoba przenosząca prawa z weksla (art. 11-20 pr.weksl.),

- osoba dokonująca zapłaty z weksla w miejsce trasata lub akceptanta bez umocowania albo z przekroczeniem umocowania (art. 8 pr. weksl),

- regresat, osoba odpowiadająca z weksla w drodze regresu (art. 47 pr. weksl.).

Po stronie wierzycieli wekslowych mogą wystąpić:

- remitent, osoba na której rzecz lub na której polecenie ma być dokonana zapłata z weksla,

- indosatariusz (żyrantariusz), nabywca weksla w drodze indosu (art. 11-20 pr. weksl.),

- wyręczyciel, osoba dokonująca zapłaty za dłużnika wekslowego, skutkiem czego staje się wierzycielem dłużnika (art. 55-63 pr. weksl.),

- regredient, osoba żądająca sumy wekslowej w drodze regresu.

W przypadku, gdy po stronie dłużników lub wierzycieli występuje kilka osób, ich zobowiązanie jest solidarne.

Akcja jest papierem wartościowym inkorporującym prawa o charakterze majątkowym i niemajątkowym wynikające z uczestnictwa akcjonariusza w spółce akcyjnej. Akcja definiowana jest także jako ogół praw i obowiązków akcjonariusza w spółce albo jako część kapitału akcyjnego.

Zasady emisji akcji, obrotu akcjami oraz ich rodzajów określa ustawa z dnia 15 września 2000 r. - kodeks spółek handlowych, a w zakresie emisji publicznej oraz publicznego obrotu akcjami - ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. - prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. W stosunku do akcji spółek działających w sektorach poddanych szczególnej reglamentacji (banki, giełdy) do emisji i obrotu akcjami tych spółek znajdą zastosowanie przepisy szczególne.

Kodeks spółek handlowych reguluje zasady emisji i obrotu akcjami wydawanymi w postaci dokumentu. Zgodnie z art. 328 k.s.h. dokument akcji powinien być sporządzony na piśmie i zawierać następujące dane:

- firmę, siedzibę i adres spółki,

- oznaczenie sądu rejestrowego i numer, pod którym spółka jest wpisana do rejestru,

- datę zarejestrowania spółki i wystawienia akcji,

- wartość nominalną, serię i numer, rodzaj danej akcji i uprawnienia szczególne z akcji,

- wysokość dokonanej wpłaty w przypadku akcji imiennych,

- ograniczenia co do rozporządzania akcją,

- postanowienia statutu o związanych z akcją obowiązkach wobec spółki,

- podpis zarządu i pieczęć spółki; podpis może być mechanicznie odtwarzany.

Ustawa nie przewiduje żadnych specjalnych wymagań co do formy dokumentu akcji, możliwe jest jednak, aby statut spółki takie postanowienia zawierał. Możliwe jest również zamieszczenie w statucie dodatkowych postanowień co do treści dokumentu akcji. Brak w dokumencie akcji albo zamieszczenie niepełnych danych dotyczących oznaczenia emitenta, sądu i numeru w Krajowym Rejestrze Sądowym, pod którym wpisana jest spółka, brak oznaczenia wartości nominalnej akcji, jej serii, numeru, rodzaju i przypisanych uprawnień szczególnych oraz brak podpisu zarządu i pieczęci spółki powoduje nieważność dokumentu akcji (art. 328 § 4 k.s.h.).

Emitentem akcji jest spółka. Pierwsza emisja akcji (założycielska) związana jest z założeniem spółki, kolejne - dotyczą podwyższenia kapitału zakładowego spółki. Kapitał spółki dzieli się na określoną statutem liczbę akcji o równym nominale. Wartość nominalna akcji bez względu na to, z której emisji pochodzą, jest równa. Minimalna nominalna wartość jednej akcji nie może być niższa niż jeden złoty (art. 308 § 2).

Pokrycie kapitału spółki wiąże się z dokonaniem wpłat na akcje. Ustawa zakazuje wydawania akcji po cenie niższej od ich wartości nominalnej. Objęcie akcji po cenie niższej od wartości nominalnej prowadziłoby do sytuacji, w której kapitał spółki nie zostałby w pełni pokryty.

Od wartości nominalnej akcji należy odróżnić cenę, po której akcja jest przez emitenta (spółkę) zbywana. Cena, po której spółka zbywa akcje (cena emisyjna), może być równa albo wyższa od wartości nominalnej. W takim przypadku odzwierciedla zainteresowanie rynku przedsięwzięciem gospodarczym, jakim jest inwestycja w akcje określonej spółki. Jeżeli akcje spółki są obejmowane po cenie wyższej od wartości nominalnej, nadwyżka powinna być uiszczona w całości przed zarejestrowaniem spółki. Różnica między ceną emisyjną a wartością nominalną akcji (agio) przekazywana jest na kapitał zapasowy spółki.

Akcje są niepodzielne. Mogą być wydawane w odcinkach zbiorowych obejmujących większą liczbę akcji, brak jest również przeszkód do wydania odcinka zbiorowego na całą emisję akcji. Akcje mogą stanowić przedmiot współwłasności i wtedy współuprawnieni z akcji wykonują swoje prawa w spółce przez wspólnego przedstawiciela, a za świadczenia związane z akcją odpowiadają solidarnie. Jeżeli współuprawnieni nie wskazali swojego przedstawiciela, oświadczenia spółki mogą być dokonywane wobec któregokolwiek z nich (art. 333 k.s.h.).

Akcje, co do zasady, reprezentują te same prawa i obowiązki, jednakże statut spółki może przyznać niektórym akcjom dodatkowe prawa albo przypisać do nich określone obowiązki, w każdym wypadku prawa takie i obowiązki muszą być wyraźnie oznaczone w statucie spółki.

Wpis spółki do rejestru lub rejestracja podwyższenia kapitału ma znaczenie konstytutywne, dopiero bowiem z tą chwilą dochodzi do powstania akcji, i dopiero po tej dacie spółka może wydawać akcje uprawnionym akcjonariuszom (art. 322 k.s.h. - na akcje i prawa uczestnictwa w zysku bądź podziale majątku spółki, spółka w organizacji nie może wydawać dokumentów na okaziciela, świadectw tymczasowych, jak również dokumentów imiennych lub na zlecenie).

Kodeks spółek handlowych szczegółowo reglamentuje zasady emisji i wydawania akcji. Zmiany wprowadzone z dniem 1 stycznia 2001 r. do prawa spółek implantowały do prawa polskiego rozwiązania funkcjonujące w krajach o rozwiniętych gospodarkach rynkowych, co sprawia, że spółka może zgromadzić i podwyższać swój kapitał przy zastosowaniu kilku metod, co więcej, mogą być one realizowane równocześnie.

Obligacja jest papierem wartościowym o charakterze dłużnym inkorporującym w sobie wierzytelności o charakterze pieniężnym lub niepieniężnym. Obligacja inkorporuje wyłącznie prawa majątkowe, przy czym obligacje tej samej emisji zawierają jednakowe uprawnienia. Stosownie do definicji obligacji sformułowanej w art. 4 ustawy o obligacjach „obligacja jest emitowanym w serii papierem wartościowym, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia (wykupu obligacji)”. Zasady emisji i obrotu obligacjami reguluje ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach.

Prawo emisji obligacji przysługuje podmiotom prowadzącym działalność gospodarczą posiadającym osobowość prawną oraz spółkom komandytowo-akcyjnym, gminom, powiatom, związkom międzygminnym oraz miastu stołecznemu Warszawa, innym podmiotom posiadającym osobowość prawną upoważnionym do emisji obligacji na podstawie odrębnych ustaw. Emitentem obligacji mogą być instytucje finansowe, których członkiem jest Rzeczpospolita Polska lub Narodowy Bank Polski lub przynajmniej jedno z państw należących do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, lub Bank Centralny takiego państwa, lub instytucje, z którymi Rzeczpospolita Polska zawarła umowy regulujące działalność takich instytucji na terenie Rzeczypospolitej Polskiej i zawierające stosowne postanowienia dotyczące emisji obligacji (art. 2 ustawy o obligacjach).

Ustawy nie stosuje się do obligacji emitowanych przez Skarb Państwa i Narodowy Bank Polski.

Do publicznego obrotu obligacjami mają zastosowanie przepisy ustawy - prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Obligacje emitowane przez Skarb Państwa i Narodowy Bank Polski są dopuszczone do obrotu publicznego z mocy prawa. W stosunku do obligacji emitowanych przez banki ustawę o obligacjach stosuje się w zakresie nie uregulowanym przepisami ustawy - prawo bankowe.

Katalog podmiotów uprawnionych do emisji obligacji ma charakter zamknięty.

Obligacja, stosownie do art. 5 ustawy o obligacjach, dla swej ważności musi zawierać następujące dane:

- określenie podstawy prawnej emisji,

- nazwę (firmy) i siedzibę remitenta, miejsce i numer wpisu do właściwego rejestru albo wskazanie gminy będącej remitentem,

- nazwę obligacji i cel jej wyemitowania,

- wartość nominalną, serię i numer kolejny,

- oznaczenie obligatariusza w przypadku obligacji imiennej,

- ewentualny zakaz lub ograniczenie zbywania obligacji imiennej,

- jeżeli warunki emisji przewidują oprocentowanie, datę od której nalicza się oprocentowanie, wysokość oprocentowania, terminy wypłaty i miejsce płatności,

- wysokość i zasady udzielenia gwarancji oraz oznaczenie gwaranta,

- określenie zakresu i formy zabezpieczenia albo informację o jego braku,

- miejsce i datę wystawienia obligacji oraz datę nabycia obligacji (w stosunku do obligacji dopuszczonych do obrotu publicznego warunek ten jest spełniony przez wystawienie świadectwa depozytowego zawierającego te dane),

- podpisy osób uprawnionych do zaciągania zobowiązań w imieniu remitenta, przy czym podpisy te mogą być odtwarzane sposobem mechanicznym.

Obligacje dopuszczone do obrotu publicznego funkcjonują w formie zdematerializowanej. Do obligacji dołącza się arkusz wykupu obligacji oraz arkusz kuponowy oprocentowania, jeżeli warunki emisji przewidują oprocentowanie.

Spółkami osobowymi prawa handlowego są: spółka jawna, spółka partnerska, spółka komandytowa oraz spółka komandytowo-akcyjna (art. 4 § 1 pkt 1 k.s.h.). Cechy charakterystyczne spółki osobowej stanowią:

Spółki osobowe prawa handlowego mają status tzw. ułomnych osób prawnych (posiadają podmiotowość prawną, tj. zdolność samodzielnego występowania w obrocie). Mogą w związku z tym prowadzić przedsiębiorstwo spółki pod własną firmą, nabywać we własnym imieniu prawa, w tym własności nieruchomości i innych praw rzeczowych, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywane (art. 8 § 1 k.s.h.). Spółki osobowe mogą być zakładane wyłącznie w celach gospodarczych. Spółka osobowa musi mieć co najmniej dwóch wspólników. Wspólnikami mogą być osoby fizyczne i prawne.

Każdy wspólnik spółki osobowej ma jeden głos, bez względu na wartość wniesionego do spółki wkładu i udział w spółce. Wkłady wspólników tworzą ich wspólny majątek, który przez czas trwania spółki stanowi wyodrębnioną od ich majątków osobistych masę majątkową. Każdy wspólnik ma w związku z tym prawo prowadzenia spraw spółki i jej reprezentacji, z tym zastrzeżeniem, że decyzje związane z podjęciem czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu wymagają jednomyślności wspólników. Z tych samych argumentów umowa spółki może ulec zmianie tylko na skutek jednomyślnej uchwały wspólników.

Zasady związane z trwałością składu wspólników spółki oraz wymaganiem jednomyślności w przypadku uchwał wspólników dotyczących czynności przekraczających zwykły zarząd, uległy w kodeksie spółek handlowych znaczącej liberalizacji wywołanej potrzebami obrotu gospodarczego.

Zasada trwałości składu osobowego wspólników, związana z osobistą odpowiedzialnością wspólników spółki osobowej za jej zobowiązania oraz przypisywaniem znaczenia cechom osobistym wspólników, istotnym dla możliwości osiągnięcia przez spółkę określonego w umowie celu, może być na mocy postanowień umowy spółki zniesiona. Ustawa dopuszcza zmianę składu osobowego spółki w związku z przeniesieniem ogółu praw i obowiązków wspólnika na inną osobę (art. 10 k.s.h.), jeżeli pozwala na to umowa spółki oraz wszyscy pozostali wspólnicy wyrażą na to zgodę na piśmie (chyba że umowa spółki stanowi inaczej). Możliwość przeniesienia ogółu praw i obowiązków wspólnika na inną osobę zbliża spółki osobowe prawa handlowego do spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Przeniesienie praw i obowiązków w spółce nie pogarsza sytuacji wierzycieli spółki, wspólnik przystępujący do spółki i występujący ze spółki odpowiada solidarnie za zobowiązania występującego wspólnika związane z jego uczestnictwem w spółce osobowej i zobowiązania tej spółki z okresu, kiedy ustępujący był wspólnikiem.

Zmiana składu osobowego spółki osobowej (ale tylko na zasadzie zmniejszenia liczby wspólników) może być wynikiem wypowiedzenia umowy spółki przez wspólnika albo przez wierzyciela osobistego wspólnika, może się również wiązać ze śmiercią wspólnika. W takim przypadku nie dochodzi jednak do przejęcia praw i obowiązków wspólnika w spółce. Udział przypadający na zmarłego albo ustępującego wspólnika jest wypłacany według jego wartości bilansowej. Dalsze trwanie spółki zależy w takim przypadku od tego, czy pozostali wspólnicy dalej ją prowadzą, przy czym wspólników musi być co najmniej dwóch.

W odróżnieniu od spółki cywilnej, obowiązek wniesienia wkładu stanowi element przedmiotowo istotny spółki prawa handlowego. Wkładem do spółki mogą być prawa o charakterze majątkowym, rzeczy oraz praca i świadczenie usług na rzecz spółki (szerzej przy spółce jawnej). Rzeczy mogą być wniesione do spółki na własność albo oddane jej do używania, w takim wypadku podlegają zwrotowi przy wystąpieniu wspólnika ze spółki albo w przypadku jej rozwiązania.

Udział kapitałowy wspólnika odnoszący się do jego udziału w zysku i stracie oraz masie likwidacyjnej, jest równy wartości jego wkładu, chyba że co innego wynika z umowy spółki.

Wartość wkładów wspólników oraz to, co spółka nabędzie w czasie jej trwania tworzy majątek spółki. Masa majątkowa w trakcie trwania spółki podlega wyodrębnieniu od majątku osobistego wspólników i jest ich wspólnym majątkiem (współwłasność łączna art. 195 i 196 k.c.).

W związku z tym, każdy wspólnik może reprezentować prawa z tej masy wynikające oraz zarządzać spółką (prowadzić jej sprawy). Wspólnik nie może natomiast w trakcie trwania spółki rozporządzać swoim wkładem i pobierać odsetek zarówno od wartości wkładu, jak i udziału.

Istotną nowością w zakresie działania spółek osobowych jest dopuszczenie możliwości zmiany umowy spółki na zasadach określonych w umowie spółki. Do czasu wejścia w życie kodeksu spółek handlowych zmiana taka była możliwa wyłącznie na podstawie jednomyślnej uchwały wspólników.

Podstawowy typ spółki osobowej prawa handlowego stanowi spółka jawna. Na jej konstrukcji oparte są rozwiązania innych typów spółek osobowych tworzących swoiste podtypy spółki jawnej. Dlatego też przy omawianiu tej spółki zostaną szerzej omówione jej podstawowe instytucje, które są wspólne, lub znajdują podobne rozwiązania w innych typach spółki osobowej.

Spółki kapitałowe stanowią rozwiniętą formę organizacyjną spółki, charakteryzującą się odrębną od swych założycieli (wspólników) organizacją, posiadającą status osoby prawnej. Spółka kapitałowa pozwala na łączenie kapitałów wielu osób, bez konieczności ich osobistego zaangażowania w prowadzenie spraw spółki i jej reprezentację.

Ryzyko prowadzenia przez wspólników działalności gospodarczej w spółkach kapitałowych zostaje zminimalizowane. Ogranicza się bowiem ono po stronie inwestorów (wspólników) do wartości zaangażowanego kapitału na objęcie tytułów uczestnictwa w spółce.

Wspólnik, nie będąc uprawnionym ani zobowiązanym do prowadzenia spraw spółki nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania spółki. Odrębna od wspólników osobowość prawna spółki sprawia, że działa ona na rynku we własnym imieniu i na własny rachunek. Zaciągane przez spółkę zobowiązania nie mogą być w związku z tym przenoszone na wspólników.

Zgodnie z art. 33 k.c., osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną. Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (art. 37 § 1 k.c.). Spółki kapitałowe uzyskują osobowość prawną z chwilą wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego - Rejestru przedsiębiorców (art. 12 k.s.h.).

Osoba prawna działa przez swoje organy, w sposób przewidziany w kodeksie i opartym na nim statucie. Kompetencje organów spółek są wyraźnie rozgraniczone przez prawo. Działania podjęte przez organ nieuprawniony (nie posiadający określonej kompetencji) są nieważne i rodzą odpowiedzialność odszkodowawczą osób, które działając jako organ osoby prawnej dokonały tej czynności, albo będąc jej organem przekroczyły zakres umocowania (art. 39 k.c.). Organami spółek kapitałowych są:

- zarząd, będący organem wykonawczym spółki; prowadzi on sprawy spółki i reprezentuje ją na zewnątrz,

- rada nadzorcza, która jest organem nadzoru w spółce; do jej obowiązków należy czuwanie nad realizacją przez organ wykonawczy celów spółki określonych w statucie (w umowie spółki oraz uchwałach wspólników) i nadzorowanie legalności działania spółki,

- komisja rewizyjna, będąca organem kontroli, w zasadzie o jedynym ustawowym uprawnieniu do oceny sprawozdania finansowego za rok obrotowy spółki z możliwością poszerzenia tego uprawnienia o kompetencje z zakresu nadzoru,

- walne zgromadzenie (zgromadzenie wspólników), będące organem o kompetencjach stanowiących, identyfikujące uprawnienia władcze wspólników do spółki, ale też posiadające uprawnienia związane z zarządem majątkiem spółki i jej funkcjonowaniem jako organizacji.

Kodeks spółek handlowych w art. 18, określił wymagania, jakie spełniać muszą osoby powoływane do organów spółki. Zgodnie z § 1 art. 18, członkiem zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej albo likwidatorem może być tylko osoba fizyczna, mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Norma ta ma charakter bezwzględnie obowiązujący. Nie może być również powołana do tych organów osoba, która została skazana prawomocnym wyrokiem za przestępstwa określone w przepisach rozdziałów XXXIII-XXXVII kodeksu karnego, tj. przestępstwa przeciwko ochronie informacji, przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów, przestępstwa przeciwko mieniu, przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi. Zakaz ten dotyczy również osób, które popełniły przestępstwa określone w art. 585, 587, 590 i art. 591 k.s.h., tj. działania na szkodę spółki przy jej tworzeniu i działaniu, podawaniu nieprawdziwych informacji, przez wystawianie fałszywych dokumentów, posługiwanie się fałszywym dokumentem lub cudzymi akcjami.

Zakaz wynikający z karalności ma charakter przejściowy, wygasa z upływem piątego roku od dnia uprawomocnienia się wyroku skazującego, nie wcześniej jednak niż po upływie trzech lat od dnia zakończenia okresu odbywania kary. Może być również uchylony przez sąd, który wydał wyrok na wniosek złożony przez skazanego w terminie trzech miesięcy od uprawomocnienia się wyroku.

Kodeks spółek handlowych rozróżnia dwa typy spółek kapitałowych: spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółkę akcyjną. Konstrukcja spółki akcyjnej posłużyła do sformułowania w prawie osobowości prawnej jednostek organizacyjnych prowadzących działalność gospodarczą, której zasady tworzenia i działania wynikają z ogólnych powszechnie obowiązujących norm prawa. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jako typ prawny spółki pojawiła się znacznie później.

Podstawową różnicę między spółką z ograniczoną odpowiedzialnością a spółką akcyjną stanowi możliwość pozyskania kapitału przez tę ostatnią w trybie publicznym.

Jak wcześniej wspomniano, spółka jest przede wszystkim umową. Fakt, że prawo handlowe odnoszące się do zawodowych stosunków wymiany między osobami prawa cywilnego stanowi część prawa prywatnego sprawia, że do umowy spółki mają zastosowanie normy prawa cywilnego, w szczególności przepisy ogólne tego prawa. Stosunek spółki jest stosunkiem zobowiązaniowym, kontraktowym, stąd też do spółek znajduje zastosowanie norma art. 353[1] k.c., pozwalająca na swobodę kształtowania treści umowy przez strony, jeżeli nie jest to sprzeczne z ustawą, charakterem stosunku prawnego i zasadami współżycia społecznego.

W przypadku spółek kapitałowych, ze wzgledu na ochronę interesów osób trzecich i bezpieczeństwo obrotu gospodarczego, swoboda ta podlega znacznemu ograniczeniu, co ma miejsce w szczególności w przypadku spółki akcyjnej.

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością zawiera w swojej konstrukcji wiele cech spółki osobowej. Dla jej powstania istotne są również cechy osobiste wspólników (aczkolwiek decydujące znaczenie ma kapitał). Krąg wspólników jest zawsze spółce znany ze względu na imienny charakter udziału (spółka zawsze wie, kto jest jej wspólnikiem). Założyciele spółki są jej wspólnikami.

Spółka akcyjna jest klasycznym rozwiązaniem służącym do łączenia kapitałów. Cechy osobiste wspólników nie mają dla tej spółki większego znaczenia. Są oni (wspólnicy) często dla spółki anonimowi, jeżeli spółka emituje akcje na okaziciela. Do zawiązania spółki akcyjnej może dojść etapami. Założyciele spółki bowiem nie muszą być jej wspólnikami, a jeżeli są, nie muszą objąć wszystkich akcji. Do zawarcia spółki dochodzi dopiero wtedy, kiedy wszystkie akcje w jej kapitale zakładowym określonym w statucie zostaną objęte (tj. wtedy, kiedy złożone zostaną oświadczenia woli o przystąpieniu do spółki, wyrażeniu zgody na brzmienie statutu, objęciu określonej liczby akcji oraz złożone zostanie zobowiązanie do ich pokrycia w terminach określonych przez spółkę).

Przepisy ogólne dla obu typów spółek kapitałowych zawarte są w dziale III, tytułu I kodeksu spółek handlowych.

Zasady naczelne obrotu gospodarczego (handlowego) związane z tempem obrotu i szybkością podejmowania decyzji gospodarczych zadecydowały o wprowadzeniu do przepisów ogólnych dotyczących spółek kapitałowych instytucji spółki kapitałowej w organizacji. Powołanie instytucji „spółki w organizacji” służy skróceniu okresu związanego z fazą organizacyjną spółki, który to okres w poprzednim stanie prawnym utrudniał podejmowanie przez spółkę czynności prawnych związanych z jej organizacją.

Spółka w organizacji powstaje w przypadku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z chwilą zawarcia umowy spółki (sporządzenia umowy w formie aktu notarialnego i podpisania jej przez wszystkich wspólników - art. 161 § 1 k.s.h.) oraz z chwilą objęcia wszystkich akcji w kapitale spółki w przypadku spółki akcyjnej (art. 310 § 1 k.s.h.).

Spółka w organizacji ma podmiotowość prawną, może we własnym imieniu nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, w tym własność nieruchomości, pozywać i być pozywana (art. 11 § 1). W sprawach nie uregulowanych odrębnie, do spółki w organizacji stosuje się przepisy dotyczące właściwego typu spółki. Z chwilą wpisu do rejestru spółka w organizacji staje się właściwą spółką, nabywa osobowość prawną oraz staje się podmiotem praw i obowiązków spółki w organizacji.

Względy bezpieczeństwa obrotu gospodarczego oraz zasada jawności i przejrzystości działania przedsiębiorców wymagają informowania rynku o stanie prawnym przedsiębiorcy, dlatego też spółka w organizacji działa z dodatkowym oznaczeniem firmy „spółka w organizacji” (podobnie jak w przypadku likwidacji spółki). Za zobowiązania spółki w organizacji odpowiada spółka i osoby, które działały w jej mieniu. Wspólnik albo akcjonariusz spółki w organizacji odpowiada solidarnie ze spółką za jej zobowiązania do wartości nie wniesionego wkładu, określonego w umowie albo w statucie spółki.

Konstrukcja prawna spółki w organizacji wyraźnie nawiązuje do konstrukcji spółki osobowej prawa handlowego - spółki komandytowej.

Ustawa jednolicie reguluje przedmiot wkładu na pokrycie kapitału spółki akcyjnej i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 14 § 1). Przedmiotem wkładu do spółki kapitałowej nie może być prawo niezbywalne lub świadczenie pracy lub usług. Z definicji tej a contrario wynika, że wkładem do spółki kapitałowej mogą być wyłącznie rzeczy oraz prawa zbywalne (majątkowe). Zagadnienie wkładów omówione zostało szerzej przy spółce jawnej. Wniesienie przez wspólnika wkładu niepieniężnego posiadającego wady rodzi po jego stronie obowiązek wyrównania spółce różnicy między wartością tego wkładu, przyjętą w umowie albo w statucie, a wartością zbywczą tego wkładu. Umowa albo statut może w tym przypadku przyznawać spółce inne uprawnienia (np. naliczenie kary).

Kodeks spółek handlowych, odmiennie niż kodeks handlowy, nie wprowadza obowiązku terminu do wyrównania wartości wkładu. W tej sytuacji roszczenie spółki o wyrównanie wartości wkładu przedawnia się na zasadach ogólnych.

Zasady bezpieczeństwa obrotu i ochrony wierzycieli spółki zadecydowały o wprowadzeniu do przepisów o spółkach handlowych wielu norm mających zapobiegać nieuczciwej działalności przedsiębiorców. Ustawa przewiduje, że wierzytelności wspólnika z tytułu udzielonej spółce pożyczki są uważane za jego wkład do spółki, jeżeli w ciągu dwóch lat od dnia zawarcia umowy pożyczki spółka ogłosi upadłość. Te same argumenty zakazują wspólnikowi potrącania swoich wierzytelności wobec spółki z wierzytelnościami spółki względem wspólnika z tytułu należnej wpłaty na kapitał.

Oddzielenie w spółkach kapitałowych kapitału od zarządzania spółką sprawia, że kapitał inwestycyjny zarządzany jest przez najemny zarząd, którego interesy nie zawsze muszą być zbieżne z oczekiwaniami wspólników. Może to prowadzić do naruszenia interesów spółki i wspólników, może również naruszać interesy wierzycieli w związku z uszczupleniem masy majątkowej spółki. Z tych względów zawarcie przez członka organu spółki, prokurenta i likwidatora ze spółką kapitałową umowy kredytu, pożyczki, poręczenia albo innej podobnej umowy wymaga zgody zgromadzenia wspólników, chyba że umowa spółki stanowi inaczej (art. 15 k.s.h.).

Konstytutywny charakter wpisu do rejestru sprawia, że dopiero z tą chwilą dochodzi do powstania spółki kapitałowej określonego typu i uzyskania przez nią osobowości prawnej. Chwila wpisu decyduje w tym przypadku o powstaniu tytułów uczestnictwa w spółce inkorporujących prawa o charakterze majątkowym i niemajątkowym przysługujące wspólnikom spółki. W związku z tym rozporządzenie udziałem albo akcją dokonane przed wpisem spółki kapitałowej do rejestru albo przed zarejestrowaniem podwyższenia kapitału zakładowego jest nieważne. Do chwili rejestracji bowiem nie ma spółki kapitałowej, nie ma więc również tytułów uczestnictwa w tej spółce.

Spółka może być zgłoszona do rejestru dopiero po spełnieniu określonych prawem wymagań, a mianowicie:

- zgromadzeniu wymaganego prawem kapitału zakładowego,

- zawarciu umowy spółki (w zależności od typu spółki będzie to inny moment),

- powołaniu organów spółki.

Sąd rejestrowy może odmówić wpisania spółki do rejestru. Może się również zdarzyć, że spółka nie zostanie zgłoszona do sądu rejestrowego w ustawowym terminie 6 miesięcy, co spowoduje, że umowa spółki wygaśnie.

Względy bezpieczeństwa i pewności obrotu gospodarczego, zadecydowały o wprowadzeniu do kodeksu spółek handlowych normy art. 17 regulującej ważność czynności prawnych dokonanych przez spółkę.

Kodeks rozróżnia czynności dotknięte bezwzględną nieważnością oraz czynności, które są ważne i skuteczne względem spółki i osób trzecich, chociaż zostały dokonane z naruszeniem prawa.

Wadą bezwzględnej nieważności dotknięte są czynności spółki, do dokonania których ustawa wymaga uchwały właściwego organu spółki; dokonane bez spełnienia tego wymagania są nieważne. Nieważność ma charakter „nieważności zawieszonej”. Wyrażenie przez uprawniony organ spółki zgody w ciągu dwóch miesięcy od dnia złożenia oświadczenia przez spółkę usuwa ten brak z datą wsteczną, tj. od chwili dokonania czynności.

Czynności spółki, do dokonania których na mocy prawa wewnętrznego spółki (umowy lub statutu) wymagana jest uchwała uprawnionego organu są ważne, mogą natomiast powodować odpowiedzialność odszkodowawczą względem spółki.

W stanie prawnym obowiązującym do 31 grudnia 2000 r. wątpliwości praktyki i doktryny budziło, w jakich przypadkach i jakie dokumenty wystawiane przez spółkę powinny być podpisane przez wszystkich członków zarządu, a kiedy tylko przez niektórych z nich na zasadach reprezentacji. Wątpliwości te rozstrzyga art. 19 k.s.h., stanowiąc, że złożenie podpisów przez wszystkich członków zarządu pod dokumentem wystawionym przez spółkę jest wymagane tylko w przypadku, gdy ustawa tak stanowi.

Kodeks statuuje utrwaloną w prawie europejskim zasadę jednakowego traktowania wspólników albo akcjonariuszy w takich samych okolicznościach (art. 20). Jest to widoczne przy terminach wypłaty zysku i głosowaniach w grupach uprawnionych.

Względy bezpieczeństwa i pewności obrotu gospodarczego zadecydowały również o ograniczeniu uprawnień sądu rejestrowego do rozwiązania wpisanej do rejestru spółki kapitałowej. Orzeczenie o rozwiązaniu spółki może nastąpić tylko w przypadku wystąpienia okoliczności enumeratywnie wymienionych w ustawie (art. 21 k.s.h.), po uprzednim wezwaniu przez sąd do usunięcia braków, nie później niż w ciągu pięciu lat od wpisu spółki do rejestru. Orzeczenie o rozwiązaniu spółki zapada po przeprowadzeniu rozprawy. Czynności prawne dokonane przez spółkę wpisaną do rejestru do daty jej rozwiązania są ważne.

Spółka akcyjna jest w polskim prawie drugim typem spółki kapitałowej. W odróżnieniu od spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółkę akcyjną ukształtowała wieloletnia praktyka gospodarcza. Jej pierwsze ślady sięgają średniowiecza. Spółka akcyjna jest bardzo dogodną formą łączenia kapitału dla prowadzeniu działalności gospodarczej na wielką skalę.

Spółka akcyjna jest przede wszystkim umową, powstaje na skutek zgodnych oświadczeń woli osób obejmujących akcje pierwszej emisji.

Do jej zawiązania może dojść jednym aktem (tak jak w spółce z o.o.), albo wieloma aktami, kiedy umowa (statut) spółki sporządzony zostanie przez założycieli spółki, pozostali akcjonariusze przystąpią do spółki na warunkach określonych w statucie (nie mogą zmienić treści statutu). W takim przypadku nawiązanie stosunku uczestnictwa w spółce nastąpi na podstawie umowy adhezyjnej, przez przystąpienie.

Spółka akcyjna jest organizacją prywatnoprawną - korporacją. Od korporacji o celach społecznych różni ją powód, dla którego jest zawiązywana, którym jest, przede wszystkim i najczęściej, cel gospodarczy, chociaż prawo dopuszcza zakładanie spółek kapitałowych w każdym innym prawnie dopuszczonym celu. Organizacja różni się od umowy sposobem podejmowania decyzji. W organizacji decyduje wola zbiorowa większości jej członków określona w statucie, podczas gdy zmiana umowy wymaga zgody wszystkich wspólników. W przypadku spółek kapitałowych decydujące znaczenie dla zmiany charakteru więzi między wspólnikiem a spółką ma data rejestracji spółki. Od tej chwili spółka nabywa osobowość prawną i staje się odrębnym od swoich wspólników podmiotem prawa.

Między spółką akcyjną a spółką z ograniczoną odpowiedzialnością występują dwie podstawowe różnice. Po pierwsze, tytuł uczestnictwa w spółce, jakim jest akcja, uregulowany został jako papier wartościowy, inkorporujący w sobie określony pakiet praw o charakterze majątkowym oraz dający właścicielowi papieru określone prawa osobiste do decydowania o sposobie prowadzenia spółki i jej gospodarki. Akcja może być imienna, co zbliża ją w zakresie zasad dokonywania obrotu do instytucji udziału w spółce z o.o. oraz na okaziciela. W takim wypadku do wykonywania praw z akcji legitymowany jest wobec spółki każdy jej posiadacz. Po drugie, spółka akcyjna może pozyskiwać kapitał w sposób publiczny, kierując zaproszenie przystąpienia do spółki do nieokreślonego bliżej inwestora.

Przepisy dotyczące spółek akcyjnych zawierają znacznie więcej norm bezwzględnie obowiązujących niż przepisy o spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, a swoboda kształtowania umowy (statutu) spółki akcyjnej została ograniczona przez normy art. 304 § 3 i 4, stosownie do których:

- statut może zawierać postanowienia odmienne niż przewiduje ustawa, jeżeli ustawa na to zezwala,

- statut może zwierać dodatkowe postanowienia, chyba że z ustawy wynika, że przewiduje ona wyczerpujące uregulowanie albo dodatkowe postanowienie statutu jest sprzeczne z naturą spółki akcyjnej lub dobrymi obyczajami.

Instytucja spółki akcyjnej ze względu na posiadane cechy wykorzystywana jest do prowadzenia działalności, dla której względy bezpieczeństwa są szczególnie ważne. Dotyczy to przede wszystkim działalności bankowej, ubezpieczeniowej, funduszy inwestycyjnych, towarzystw emerytalnych, mediów.

W przypadku spółek akcyjnych, których akcje dopuszczone zostały do obrotu publicznego, do działania tych spółek, obok przepisów kodeksu spółek handlowych, mają zastosowanie przepisy ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. - prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. W zakresie związanym z publicznym obrotem akcjami przepisy tej ustawy mają pierwszeństwo stosowania przed kodeksem spółek handlowych.

Spółka akcyjna jako osoba prawna działa przez swoje organy. Udział wspólników spółki w jej bieżącym funkcjonowaniu jest całkowicie wyłączony. Z założenia „rozdrobniony” właściciel nie jest w stanie skutecznie zarządzać spółką, nie zawsze też ma wystarczające kwalifikacje do wykonywania czynności zarządu bądź nadzoru.

Prawa wspólników, związane przede wszystkim z realizacją przez spółkę celu określonego w jej statucie, wykonywane są w tej spółce, podobnie jak w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, przez organ spółki identyfikujący wolę wspólników jako wolę zbiorową (walne zgromadzenie), na zasadach określonych w statucie. Kompetencje organu przysługują wspólnikowi wyłącznie wtedy, kiedy występuje on w tej roli. Oznacza to, że wspólnik jest organem spółki (walnym zgromadzeniem) tylko wtedy, kiedy działa na zgromadzeniu wspólników w sposób określony prawem oraz w zakresie kompetencji tego organu.

Wspólnik jako organ spółki (nawet jednoosobowy), działając na prawidłowo zwołanym lub bez formalnego zwołania walnym zgromadzeniu wspólników, podejmuje wobec spółki decyzje stanowiące, zmienia jej statut i powołuje jej organy. W realizacji swoich władczych uprawnień musi jednak uwzględniać narzucone mu przez prawo stanowione i statut ramy, w przeciwnym razie może liczyć się z zaskarżeniem podjętych uchwał.

Wspólnik jako akcjonariusz ma przede wszystkim obowiązek wniesienia wkładu na pokrycie akcji obejmowanych w spółce oraz do świadczeń o charakterze niepieniężnym, jeżeli są do niego lub do posiadanych przez niego akcji przypisane.

Wspólnik może być powołany do składu organu nadzoru lub organu wykonawczego. Może też być prokurentem spółki, jej pełnomocnikiem, pracownikiem, może być w końcu powiązany ze spółką stosunkiem cywilnoprawnym. Wymienione role są niezależne od siebie. Dlatego też przepisy kodeksu regulujące funkcjonowanie organów spółki wyraźnie stanowią o możliwości „zaangażowania” wspólnika w każdej z nich.

Charakterystyczna dla stosunków gospodarczych zmienność warunków zewnętrznych i wewnętrznych, w jakich przedsiębiorca prowadzi działalność, wymaga od przedsiębiorców stałego dostosowywania skali, formy i organizacji przedsiębiorstwa do pojawiających się zmian. Przekształcanie formy prawnej, w jakiej prowadzone jest przedsiębiorstwo spółki, łączenie się spółek oraz ich podział stanowią prawne narzędzia mające ułatwić przedsiębiorcy rozwój, ekspansję na rynku, obniżenie kosztów działalności, a czasem tylko przetrwanie.

Kodeks spółek handlowych przyjmuje, że reorganizacja przedsiębiorstwa spółki dokonywana jest bez przeprowadzenia jego likwidacji. Rozwiązanie to nie tylko upraszcza procedurę, skraca czas transformacji i obniża koszty, ale pozwala, co jest istotne, prowadzić bieżącą działalność bez utraty zaufania rynku. Kodeks dopuszcza możliwość łączenia się spółek wszelkich typów, tj. osobowych z kapitałowymi i odwrotnie, jak również kapitałowych między sobą i osobowych między sobą. W przypadku łączenia się spółek osobowych kodeks wymaga jedynie, aby w wyniku takiego połączenia powstała spółka kapitałowa, oraz jeżeli w połączeniu uczestniczy spółka kapitałowa i osobowa, to spółka przejmująca będzie zawsze spółką kapitałową.

Przekształcenie może nastąpić w dowolną spółkę. Podziałowi podlegają wyłącznie spółki kapitałowe. Podział spółki jest nową instytucją w prawie polskim.