Konarska-Wrzosek Violetta, Prawny system postępowania z nieletnimi w Polsce

Z uwagi na toczące się od ponad 10 lat prace nad zmianą ustawodawstwa dotyczącego nieletnich zaistniała konieczność analizy dotychczasowych rozwiązań prawnych obowiązujących w Polsce pod kątem ich przydatności do aktualnych potrzeb w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz zgodności z ustanowionymi międzynarodowymi standardami postępowania z dziećmi i młodzieżą, wchodzącymi w konflikt z prawem karnym. Standardy te mają bowiem moc wiążącą wszystkie państwa, które są sygnatariuszami określonych aktów prawnych, a jeśli nawet nie łączą się ze zobowiązaniami prawnomiędzynarodowymi, to przynajmniej są zalecane do respektowania.

Ponieważ od wielu lat zajmuję się problematyką nieletnich, w tym w szczególności systemem prawnym postępowania z nieletnimi, a w 2009 r. zostałam powołana przez Ministra Sprawiedliwości na przewodniczącą Zespołu do przeprowadzenia analizy dotychczasowych oraz wypracowania nowych modelowych rozwiązań prawnych w zakresie problematyki nieletnich , uznałam za niezbędne i celowe dokonanie całościowej i wnikliwej analizy obowiązującej regulacji prawnej zawartej w ustawie z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178) oraz kilkunastu przepisów dotyczących sprawców nieletnich, które zostały usytuowane w poszczególnych kodeksach karnych (w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny, Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.; ustawie z dnia 10 września 1999 r. - Kodeks karny skarbowy, tekst jedn.: Dz. U. z 2013, poz. 186; ustawie z dnia 20 maja 1971 r. - Kodeks wykroczeń, tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 482 z późn. zm.), a które w określonej mierze uzupełniają tę regulację poświęconą w całości problematyce nieletnich lub ją modyfikują. Dopiero na bazie dokonanej diagnozy naszego systemu prawnego postępowania z nieletnimi i po skonfrontowaniu go z normami prawnymi lub zaleceniami wypracowanymi przez społeczność międzynarodową w ramach organizacji międzynarodowych o ogólnoświatowym znaczeniu oraz po konfrontacji z systemami prawnymi dotyczącymi nieletnich, obowiązującymi w innych państwach można w sposób kompetentny i odpowiedzialny przedstawić konkluzje co do potrzeby i ewentualnego kierunku zmian w obowiązującym prawie dotyczącym dzieci i młodzieży, którzy naruszają normy prawnokarne lub wykazują inne przejawy demoralizacji.

Przejawy zachowań nagannych dzieci i młodzieży spotykają się z wyjątkowo szerokim i dużym potępieniem społecznym. Popełnienie przez nieletniego poważnego czynu karalnego, choć stanowi to margines w ogólnej masie czynów zabronionych pod groźbą kary popełnianych przez tę najmłodszą część społeczeństwa , natychmiast jest nagłaśniane i szeroko omawiane w mediach, co sprawia, że w świadomości społecznej wytwarza się przekonanie, że nieletni są wyjątkowo niebezpieczni dla dóbr chronionych prawem oraz dla bezpieczeństwa obywateli, gdyż często dopuszczają się poważnych czynów o randze przestępstw. Analiza kryminologiczna zjawiska przestępczości dzieci i młodzieży, prowadzona regularnie na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat, nie potwierdza tej obiegowej opinii i pokazuje, że naruszenia prawa w wykonaniu nieletnich to na ogół czyny drobne z grupy przestępstw lub wykroczeń, godzące w cudze mienie lub w dobra ściśle osobiste rówieśników (lub osób nieco młodszych lub starszych wiekiem) w związku z zaistniałym konfliktem osobistym między nieletnim sprawcą a małoletnią ofiarą, które nie powodują poważniejszych szkód lub krzywd . Należy przy tym mieć na uwadze, że popełnienie jednego lub nawet kilku czynów zabronionych pod groźbą kary przez osobę nieletnią stanowi w zdecydowanej większości przypadków jedynie epizod w jej życiu . Tendencje dzieci i młodzieży do zachowań nagannych, szkodzących innym lub im samym, oraz do załatwiania konfliktów z rówieśnikami lub szerszym otoczeniem w sposób gwałtowny, nieakceptowany i sprzeczny z prawem wraz z dochodzeniem do dorosłości, a przede wszystkim do osobniczej dojrzałości - zanikają.

W tym stanie rzeczy trzeba postawić zasadnicze pytanie: czy system postępowania z nieletnimi dopuszczającymi się czynów zabronionych pod groźbą kary lub wykazującymi inne przejawy demoralizacji powinien być dostosowany do tej zasadniczej i ilościowo dominującej grupy nieletnich czy do tej kilkunastoprocentowej grupy wysoce zdemoralizowanych nieletnich, którzy są sprawcami większości naruszeń prawa odnotowywanych corocznie przez organy ścigania jako naruszenia prawa dokonane przez sprawców nieletnich? Odpowiedź wydaje się dość oczywista. System prawny postępowania z nieletnimi naruszającymi normy prawnokarne lub zachowującymi się w inny naganny sposób powinien być w głównej mierze dostosowany do większości nieletnich i przewidywać takie zasady postępowania z nimi i środki ingerencji w ich życie, które nie spowodują ujemnych następstw w ich dalszym rozwoju, lecz wręcz przeciwnie - będą korzystne dla odpowiedniego ukształtowania osobowości i postaw życiowych niedojrzałej jednostki, a tym samym korzystne dla społeczeństwa. Dlatego system postępowania z nieletnimi powinien opierać się na odmiennych zasadach niż system postępowania z dorosłymi sprawcami przestępstw lub wykroczeń i pozwalać na odpowiednią selekcję spraw nieletnich w zależności od oceny stopnia zdemoralizowania jednostki. Jeżeli osobowość nieletniego jest prawidłowo ukształtowana i jego socjalizacja nie budzi zastrzeżeń, system prawa powinien przewidywać szerokie możliwości rezygnacji z formalnej procedury i stosowania jakichkolwiek środków reakcji z powodu naruszenia prawa, a tym samym jakiejkolwiek ingerencji w życie osoby będącej w wieku nieodpowiedzialności karnej. W sytuacji gdy taka ingerencja wyda się potrzebna, to system środków przewidzianych prawem i ich stosowanie powinny być ukierunkowane nie na pociąganie nieletnich do odpowiedzialności za ich naganne postępowanie, co niesie za sobą często wykluczenie społeczne jednostki, lecz na zapewnienie odpowiedniej opieki, edukacji, wychowania i na uczenie nieletnich odpowiedzialności za to, co czynią, a tym samym na odzyskiwanie ich dla społeczeństwa jako jednostek w pełni wartościowych . Oczywiście system prawny postępowania z nieletnimi powinien także przewidywać sposoby postępowania z nieletnimi wysoce zdemoralizowanymi, którzy nie są sprawcami pojedynczych naruszeń prawa o charakterze niezbyt groźnym i dość typowym dla niedojrzałego wieku, lecz sprawcami licznych naruszeń prawa, i to o charakterze poważnym, co do których istnieje uzasadniona obawa, że w niedalekiej przyszłości zasilą grono dorosłych przestępców. W takich przypadkach należy dopuścić sposoby ingerencji w życie młodego człowieka odbiegające od powszechnie przyjętych zasad postępowania z nieletnimi, z uwzględnieniem jednak ich szczególnego statusu sprawców nieletnich i tego, że wcześniej czy później powrócą do społeczeństwa.

Jednym z głównych celów niniejszej pracy jest uświadomienie wszystkim Czytelnikom, w tym w szczególności osobom mającym jakikolwiek wpływ na proces legislacji, odrębności rozwojowych dzieci i młodzieży, które należy mieć na uwadze, tworząc lub reformując prawo regulujące problematykę nieletnich naruszających normy prawnokarne lub wykazujących inne przejawy demoralizacji. Celem drugim jest przedstawienie zasad, dyrektyw i szczegółowych rozwiązań prawnych, przyjętych w obowiązującym u nas ustawodawstwie dotyczącym nieletnich, oraz ich konfrontacja z wypracowanymi standardami międzynarodowymi w zakresie sposobów postępowania z nieletnimi i z rozwiązaniami normatywnymi przyjętymi w innych państwach. Celem trzecim pracy jest przedstawienie całościowej, spójnej koncepcji reformy systemu prawnego postępowania z nieletnimi w Polsce, uwzględniającej z jednej strony znakomity dotychczasowy dorobek teoretyczny i legislacyjny w tym względzie oraz aktualne ogólnoświatowe trendy, jak też potrzeby skutecznego przeciwdziałania niekorzystnemu zjawisku bardzo poważnej demoralizacji części nieletnich, którzy nie mają zahamowań, aby ugodzić bez powodu lub z bardzo błahego powodu w najcenniejsze dobra prawne, w tym w szczególności w życie lub zdrowie innego człowieka.