Jadczak-Żebrowska Marta, Prawa i obowiązki małżonków

We współczesnym świecie głosi się prymat człowieka jako wolnej osoby, ale podkreśla się jednocześnie jej związek i odpowiedzialność w stosunku do drugiego człowieka. Z tego też względu szczególne znaczenie przypisuje się wspólnocie małżeńskiej i powstałej na jej fundamencie rodzinie. To bowiem z chwilą zawarcia małżeństwa człowiek przestaje być jednostką, a staje się członkiem założonej przez siebie grupy rodzinnej, z którą się dobrowolnie integruje i której interesom się w pewnym zakresie podporządkowuje . To ważne wydarzenie łączy małżonków trwałą, z założenia, więzią przejawiającą się w wielu wymiarach i płaszczyznach. Najbardziej istotną cechą małżeństwa jest takie zespolenie małżonków, jakie nie występuje w żadnym innym organizmie społecznym. Polega ono w szczególności na intymności stosunków, na stałym i codziennym współdziałaniu i świadczeniu sobie wzajemnej pomocy, wreszcie na zamieszkiwaniu pod jednym dachem.

Wysoka ranga tej wyjątkowej wspólnoty, jaką jest małżeństwo, sprawia, że przedmiotem troski każdego ustawodawcy powinna być jej trwałość oraz prawidłowe funkcjonowanie. Cechy te gwarantują, że rodzina, której podstawą jest małżeństwo, będzie w należyty sposób spełniała swoje zadania wobec wchodzących w jej skład jednostek i wobec społeczeństwa. Postulat ochrony małżeństwa i rodziny nakłada zatem na państwo powinność podejmowania tylko takich działań, które umacniają więzy rodzinne, a wystrzeganie się takich decyzji i rozwiązań prawnych, które relacje rodzinne niszczą czy je osłabiają. W rzeczywistości jednak nie zawsze się to udaje.

Normatywne ujęcie relacji tak silnie nasyconych pierwiastkiem osobistym nie jest więc łatwym zadaniem, jednakże prawodawca z uwagi na doniosłość tej problematyki poddaje ją unormowaniu, określając w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym kształt stosunku prawnego małżeństwa, jaki wynika z przyjętych w naszym społeczeństwie wzorców etycznych i norm obyczajowych. Regulacja prawna stosunków małżeńskich nie może jednak wkraczać zbyt głęboko w tę intymną i szczególnie osobistą sferę życia prywatnego. Dlatego też ustawodawca, kierując się zasadą autonomii rodziny, czyni to z dużą ostrożnością. Starając się wpływać na kształtowanie postaw obywateli oraz stosunków w małżeństwie i rodzinie w kierunku zgodnym z zaakceptowanymi w danym społeczeństwie kryteriami, ustawodawca narzuca jedynie ogólny kształt stosunku prawnego małżeństwa, pozostawiając podmiotom tego stosunku swobodę i samodzielność co do tego, w jaki sposób łączące ich relacje mają być realizowane.

Przedmiotem niniejszych rozważań jest szczegółowa analiza unormowanych w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym relacji małżeńskich, zarówno tych o charakterze osobistym, jak i tych o majątkowej naturze, przy czym spojrzenie to uwzględnia relacje tej części sfery majątkowej, która nie jest objęta małżeńskimi ustrojami majątkowymi. Potrzeba omówienia kompleksu przepisów regulujących tę problematykę jest niewątpliwa z uwagi na jej praktyczną doniosłość. Unormowania działu II k.r.o. zatytułowanego „Prawa i obowiązki małżonków” (art. 23–30 k.r.o.), stwarzając warunki zapewniające harmonijne funkcjonowanie powstałej na skutek zawarcia małżeństwa rodziny, nie tylko wyrażają istotę i sens małżeństwa we wzajemnych stosunkach między małżonkami, lecz również określają rolę małżonków w założonej przez nich rodzinie. Określa się je w doktrynie mianem praw i obowiązków „podstawowych”, co uzasadnione jest przynajmniej trzema względami:

Chodzi przede wszystkim o grupę praw i obowiązków ściśle związanych z realizacją elementarnych funkcji małżeństwa (czy też patrząc szerzej – funkcji rodziny), zwłaszcza z funkcją emocjonalno-seksualną i prokreacyjną, gospodarczą oraz opiekuńczą.

Są to dalej prawa i obowiązki kreowane bezpośrednio przez ustawodawcę, zaś ich podmioty (małżonkowie) nie mają żadnych możliwości (poza nielicznymi wyjątkami) kształtowania ich treści. Małżonkowie nie tylko nie mogą wyzbyć się ich, lecz również zrezygnować (z pewnymi wyjątkami) z ich wykonywania. Zdecydowana ich większość wygasa z chwilą ustania małżeństwa.

Wreszcie na kształt tychże praw i obowiązków nie ma żadnego wpływu rodzaj ustroju majątkowego, w jakim małżonkowie pozostają. Nawet tym prawom i obowiązkom objętym regulacją działu II k.r.o., które mają charakter wyłącznie majątkowy, należy wyraźnie przeciwstawić prawa i obowiązki należące do sfery małżeńskich ustrojów majątkowych (czyli objętych unormowaniami art. 31–54 k.r.o.).

Konieczność podjęcia tej niezwykle ważnej, z praktycznego punktu widzenia, tematyki znajduje także dodatkowe uzasadnienie. Materia ta nie doczekała się bowiem, jak dotąd, całościowego opracowania monograficznego. Istniejące prace bądź poddają szczegółowej analizie jedynie niektóre typy relacji, a w szczególności przyczynianie się do zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27 k.r.o.) oraz solidarną odpowiedzialność małżonków za zobowiązania (art 30 k.r.o.), bądź przedstawiając je całościowo, z konieczności, z uwagi np. na ramy artykułu bądź komentarza, omawiają je w sposób wybiórczy i ogólnikowy. Natomiast kompleksowe spojrzenie na tematykę praw i obowiązków małżonków w ramach obszerniejszego opracowania umożliwia pogłębienie, przedstawienie, analizę i ocenę wielu zagadnień kontrowersyjnych w doktrynie i orzecznictwie, które do dziś stanowią przedmiot dyskusji.

Rozważania poszczególnych relacji małżeńskich, o charakterze podstawowym, przeprowadzono, odwołując się do zaprezentowanej w literaturze nowatorskiej klasyfikacji praw i obowiązków małżonków wyróżniającej prawa i obowiązki małżonków o charakterze wzajemnym oraz prawa i obowiązki względem rodziny. Przyjmowany niemal wyłącznie w doktrynie podział praw i obowiązków małżonków na majątkowe i niemajątkowe łączy się z pewną trudnością klasyfikacyjną. Niektórych typów relacji nie da się w sposób jednoznaczny zaliczyć do jednej z wymienionych kategorii, albowiem łączą one w sobie elementy zarówno majątkowe, jak i niemajątkowe. Z tego też względu w opracowaniu zaproponowano kryterium klasyfikacyjne wskazujące na dwa wyraźnie różniące się typy relacji między małżonkami, określane jako prawa i obowiązki o charakterze wzajemnym oraz prawa i obowiązki względem rodziny. Odpowiednio do tego założenia dostosowano koncepcję rozprawy.

W pracy zastosowano metodę dogmatyczną. W jej ramach została przeprowadzona analiza konstrukcji jurydycznych na podstawie treści rozwiązań prawnych zawartych w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

Niniejsze opracowanie stanowi częściowo zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej obronionej w czerwcu 2015 r. na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku. Rozprawa ta została napisana pod kierunkiem pana prof. dr. hab. Mieczysława Goettela, któremu pragnę podziękować za opiekę naukową i cenne wskazówki. Dziękuję również recenzentom rozprawy, pani prof. dr. hab. Katarzynie Bagan-Kurlucie oraz panu prof. dr. hab. Tomaszowi Sokołowskiemu, za wnikliwą analizę i zgłoszone uwagi, które wpłynęły na ostateczny kształt pracy.

Praca uwzględnia stan prawny, orzecznictwo i literaturę na dzień 30 czerwca 2017 r.