Cieślak Sławomir, Powiązania wewnątrzsystemowe w postępowaniu cywilnym

W literaturze prawa cywilnego procesowego już stosunkowo dawno przyjęto jako podstawowy klucz (środek) służący rozwiązywaniu problemów procesowych rozróżnienie funkcji i struktury postępowania cywilnego. Według tego ujęcia każdą dziedzinę prawną można rozpatrywać dwojako: pod kątem funkcji, jaką ona spełnia w ogólnym systemie prawnym, i struktury, w którą została wyposażona. Funkcja postępowania cywilnego jest różnie ujmowana w doktrynie: jako funkcja w ramach systemu prawa w ogóle bądź też jako społeczne następstwa tego postępowania . M. Waligórski uznawał proces cywilny za mechanizm, którego działanie ma spełnić określone funkcje w ogólnym systemie prawnym. Mechanizm ten można obserwować pod kątem jego elementów składowych (statyka) albo przez pryzmat jego ruchu (dynamika). Do elementów statycznych procesu autor zaliczał podmioty, przedmiot i materiał procesu, a do jego dynamiki - wszczęcie, rozwój i zakończenie procesu. Ponadto dostrzegał konieczność wyróżnienia specjalnego działu procesu, mieszczącego się między statyką i dynamiką, mianowicie działu traktującego o czynnościach procesowych .

Sposób podejścia M. Waligórskiego do badania zagadnień procesowych (z punktu widzenia funkcji i struktury postępowania) jest szeroko wykorzystywany w nauce nie tylko przy analizie obowiązujących procedur sądowych , ale także w badaniach historycznych .

Zaproponowany przez autora klucz służący rozwiązywaniu problemów procesowych, wystarczający w pierwszej połowie XX w., obecnie powinien być uzupełniony o powiązania występujące między poszczególnymi rodzajami postępowania cywilnego. Obecny poziom rozwoju stosunków społecznych (zwłaszcza ich złożoność) sprawia bowiem, że postępowanie cywilne - jako jeden z instrumentów służących do usuwania i zapobiegania konfliktom społecznym - musi być kształtowane, stosowane i badane nie tylko przy uwzględnieniu wymagań co do jego funkcji i struktury, ale także z punktu widzenia relacji zachodzących między poszczególnymi jego elementami. Jest to uzasadnione przede wszystkim wzrastającą znacznie liczbą rodzajów postępowań cywilnych, a tym samym - zwiększającym się stopniem skomplikowania systemu obejmującego postępowania cywilne, co jest wynikiem pogłębiającej się złożoności zjawisk społecznych . Prowadzi to do sytuacji, w których ta sama sprawa cywilna może być potencjalnie przedmiotem oceny organów różnych postępowań cywilnych. Od sposobu ukształtowania powiązań między elementami tego systemu zależy obecnie możliwość uzyskania efektywnej ochrony prawnej przy wykorzystaniu postępowania cywilnego .

Prawidłowe uregulowanie postępowania cywilnego pod względem jego struktury w ujęciu statycznym i dynamicznym, a także funkcjonalnym i ustrojowym, może się okazać niewystarczające do osiągnięcia założonego celu postępowania cywilnego, jeżeli nie towarzyszy im właściwe powiązanie poszczególnych elementów składających się na system postępowania cywilnego. Negatywny wpływ nieprawidłowego ukształtowania powiązań między poszczególnymi postępowaniami cywilnymi można zaobserwować zwłaszcza w tych sytuacjach, w których wprowadzono obowiązek stosowania przepisów normujących różne procedury przy załatwianiu konkretnej sprawy, a jednocześnie nie zapewniono w regulacji procesowej precyzyjnych norm kolizyjnych. Mimo właściwego uregulowania elementów statycznych i dynamicznych zbiegających się postępowań konieczność jednoczesnego zastosowania tych procedur w danej sprawie może prowadzić do przewlekłości postępowania, a w konsekwencji - do nieudzielania efektywnej ochrony prawnej w tym postępowaniu.

Z przedstawionego względu na postępowanie cywilne należy spoglądać obecnie nie tylko z punktu widzenia jego funkcji, struktury oraz czynności procesowych, ale także z punktu widzenia powiązań wewnątrzsystemowych poszczególnych elementów składających się na postępowanie cywilne.

Nie wszystkie jednak relacje zachodzące między postępowaniami cywilnymi stanowią powiązania wewnątrzsystemowe w znaczeniu przyjętym w opracowaniu. Ponadto ta sama sprawa cywilna może być niekiedy załatwiana także poza postępowaniem cywilnym, w innym rodzaju sądowego postępowania, np. w postępowaniu karnym jest rozpoznawane powództwo adhezyjne (art. 62 i nast. k.p.k.). Stosunki zachodzące między postępowaniem cywilnym oraz innym rodzajem postępowania, jak również - niestanowiące powiązań wewnątrzsystemowych - zbliżone do nich relacje między procedurami cywilnymi wykraczają poza zakres określony tytułem niniejszego opracowania. Wynika to z przyjętego w pracy znaczenia pojęcia „powiązania wewnątrzsystemowe”. Relacje między procedurami, niebędące powiązaniami wewnątrzsystemowymi w znaczeniu przyjętym w opracowaniu, zasługują bowiem na odrębne przedstawienie.

Kwestia relacji między postępowaniami jest dostrzegana w nauce prawa procesowego cywilnego. Doceniana jest też waga problemów procesowych wiążących się z wzajemnym wpływaniem na siebie postępowań. Rozważania autorów koncentrują się zwykle na zidentyfikowaniu problemu relacji i kolizji (kolizji między postępowaniami, kolizji unormowań, kolizji przepisów) między postępowaniami oraz zaproponowaniu sposobu rozwiązania powstałej kolizji. Brakuje natomiast najczęściej bliższej charakterystyki tych stosunków, w tym wyraźnego określenia ich granic oraz źródeł, z jakich one wynikają. Przede wszystkim brakuje jednak dotąd „systemowego spojrzenia” na całe postępowanie cywilne z punktu widzenia relacji między poszczególnymi elementami tego systemu, do czego najbardziej odpowiednią formą jest opracowanie monograficzne.

Celem badań podjętych w pracy jest przedstawienie sposobu ukształtowania przez ustawodawcę powiązań między poszczególnymi rodzajami postępowania cywilnego oraz jego wpływu na efektywność udzielanej ochrony prawnej przy rozpoznawaniu spraw cywilnych. Do jego osiągnięcia konieczne było precyzyjne wyznaczenie zakresu znaczeniowego pojęcia powiązań wewnątrzsystemowych w postępowaniu cywilnym oraz dokonanie jego charakterystyki, m.in. przez określenie jego stosunku do pojęć: „zbieg norm prawa procesowego cywilnego” oraz „zbieg postępowań”.

Pełne zaprezentowanie powiązań wewnątrzsystemowych w ramach polskiego systemu postępowania cywilnego, zwłaszcza zawierające ich ocenę z punktu widzenia optymalnych rozwiązań dla możliwości osiągnięcia założonego celu postępowania cywilnego, wymagało - oprócz charakterystyki tych powiązań na gruncie obecnie obowiązującego w Polsce prawa procesowego cywilnego - przedstawienia także tła historycznego oraz porównawczego. W badaniach historycznoporównawczych i prawnoporównawczych wskazane jest sięganie do opracowań syntetycznych poświęconych tym zagadnieniom . W niniejszej pracy w odpowiednim zakresie przeprowadzono takie badania, starając się ustalić występujące tendencje co do kierunku przekształceń wybranych systemów postępowania cywilnego. Z przedstawionych względów, oprócz dominującej metody formalno-dogmatycznej, w pracy wykorzystano również uzupełniająco metodę historycznoporównawczą i prawnoporównawczą.