Cieśliński Marcin Mikołaj, Postępowanie zabezpieczające w sprawach o rozwód

Od czasu publikacji pierwszego wydania minęły 4 lata. W tym czasie postępowanie cywilne ulegało dalszym przeobrażeniom. Zmiany nie ominęły postępowania zabezpieczającego, co wpłynęło na kształt procedury w sprawach o rozwód.

Obok zmian, wynikających z uchwalenia przepisów, pojawiły się nowe orzeczenia Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnych dotyczące omawianej problematyki. W konsekwencji powstała konieczność aktualizacji książki.

Z satysfakcją mogę stwierdzić, że część postulatów de lege ferenda, zgłoszonych w pierwszym wydaniu pracy „Postępowanie zabezpieczające w sprawach o rozwód”, została uwzględniona przez ustawodawcę i orzecznictwo. Z drugiej strony autor, będąc czynnym „frontowym” adwokatem, mógł w toku codziennej pracy prawniczej swoje poglądy poddać próbie, modyfikując swoje stanowisko stosownie do nowych doświadczeń. W konsekwencji w drugim wydaniu książki rozwinięto pewne zagadnienia oraz w niewielkim stopniu doszło do weryfikacji poglądów.

Kontakt autora ze środowiskiem akademickim, sędziowskim i adwokackim umożliwił mu przez minione 4 lata przyjrzenie się zarówno poglądom doktryny, jak i judykatury.

Ważnym przyczynkiem dla prowadzonych rozważań były spotkania autora ze środowiskiem sędziowskim w ramach zorganizowanych przez Stowarzyszenie „Iustitia” w dniach 20 września 2013 r. oraz 14 lutego 2014 r. szkoleń. Głos sędziów pozwolił na poznanie stanowiska środowiska na temat postępowania zabezpieczającego w sprawach o rozwód, co stało się dla autora ważną inspiracją, mającą również wpływ na przedstawione w książce poglądy. Wiele uwag sędziów, na co dzień orzekających w sprawach rozwodowych, stało się cennym źródłem wiedzy, a także pozwoliło autorowi ponownie przemyśleć pewne kwestie.

Podstawowym celem działań powoda w procesie cywilnym jest uzyskanie w możliwie najkrótszym czasie i najniższym kosztem wyroku rozstrzygającego w sposób wiążący w przedmiocie ochrony jego praw podmiotowych. Obowiązek państwa, w imieniu którego działają sądy, nie ogranicza się jednak do wydania wyroku, lecz polega także na stworzeniu odpowiednich środków, za pomocą których uprawniony będzie chroniony przed negatywnymi skutkami długotrwałości postępowania sądowego. Z jednej strony ten obowiązek państwa polega na zapewnieniu uprawnionemu ochrony przed działaniami osoby obowiązanej, mogącej udaremnić uzyskanie zaspokojenia. Z drugiej strony państwo ma za zadanie stworzenie takich rozwiązań normatywnych, które zagwarantują, że podmiot, który uprawdopodobni swoje roszczenie oraz interes prawny w uzyskaniu natychmiastowej ochrony prawnej, będzie mógł tymczasowo realizować swoje roszczenia już w trakcie toczącego się postępowania cywilnego. W takich wypadkach obowiązkowi państwa odpowiada prawo uprawnionego żądania zabezpieczenia przez sąd przez wydanie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia. Należy zauważyć, że często natychmiastowe udzielenie ochrony prawnej przed wydaniem wyroku jest jedynym środkiem mogącym zapewnić zainteresowanemu osiągnięcie słusznego celu prowadzonego postępowania.

Duże znaczenie postępowania zabezpieczającego przejawia się w tym, że wydanie orzeczenia o zabezpieczeniu ma na tyle doniosłe znaczenie, iż może w sposób ostateczny regulować określony spór - wydanie wyroku staje się wówczas jedynie formalnością lub jest w ogóle zbędne ze względu na brak zainteresowania dalszym tokiem sprawy przez strony.

Niniejsza rozprawa ma na celu szczegółowe przedstawienie problemów postępowania zabezpieczającego w sprawach o rozwód na podstawie znowelizowanych przepisów Kodeksu postępowania cywilnego . Na skutek nowelizacji z 2 lipca 2004 r. nowe miejsce w systematyce prawa procesowego cywilnego uzyskało postępowanie zabezpieczające, które dotychczas pełniło w zasadzie jedynie funkcję postępowania pomocniczego .

Ogólnie zmiany w obrębie postępowania zabezpieczającego, wprowadzone nowelizacją, ocenia się pozytywnie. Postępowanie zabezpieczające w obecnej formie jest bowiem nowoczesne i bardziej efektywne ; nabrało samodzielnego charakteru zarówno w stosunku do postępowania egzekucyjnego, jak i rozpoznawczego . Aktualizują się tym samym poglądy M. Waligórskiego, który uważał postępowanie zabezpieczające za trzeci typ postępowania cywilnego (tzw. proces zabezpieczający), oprócz postępowania jurysdykcyjnego i egzekucyjnego .

Wspomniana nowelizacja była wyrazem zarysowującej się już wcześniej „emancypacji” postępowania zabezpieczającego . Na zmiany w dziedzinie postępowania zabezpieczającego oczekiwano stosunkowo długo, zapowiedzi modernizacji tych przepisów zaś - odpowiadających potrzebom praktyki - można było odnaleźć w wypowiedziach doktryny .

Nowe uregulowania w zakresie postępowania zabezpieczającego nabrały szczególnego znaczenia w sprawach rozwodowych. Zamiast bowiem dotychczasowej procedury, zbliżonej do postępowania zabezpieczającego, regulującego na czas toczącego się postępowania prawa i obowiązki małżonków oraz dzieci wychowywanych w założonej przez tych małżonków rodzinie, ustawodawca zdecydował się, zachowując odrębność postępowania w sprawach małżeńskich, zastosować do tych spraw ogólny reżim postępowania zabezpieczającego. Uzasadnia to potrzebę szerokiego zaprezentowania nowych, szczegółowych aspektów ogólnego postępowania zabezpieczającego w postępowaniu procesowym, stosowanych celem udzielenia zabezpieczenia w sprawach rozwodowych.

Stosunkowo niewielka liczba monografii w literaturze polskiej, dotyczących postępowania zabezpieczającego, zwłaszcza po zmianie stanu prawnego w 2004 r., pozwala postawić tezę, że mimo doniosłego znaczenia postępowania zabezpieczającego w praktyce sądowej instytucja ta nie doczekała się wystarczającego zainteresowania nauki prawa. Brakuje też aktualnych kompleksowych opracowań, dotyczących postępowania odrębnego w sprawach małżeńskich. Chociaż dostrzega się wyraźnie, że postępowanie zabezpieczające w sprawach o rozwód ma charakter szczególny , nie ma w literaturze przedmiotu monografii poświęconej wyłącznie tym zagadnieniom, co powoduje, że obowiązujące unormowania prawne nie zostały dotychczas poddane całościowej analizie.

Jedną z podstawowych tez niniejszej pracy jest twierdzenie, że obecna konstrukcja przesłanek zabezpieczenia (a zwłaszcza interes prawny), wynikająca z art. 730¹ k.p.c., daje zupełnie nowe, wszechstronne i elastyczne możliwości udzielenia zabezpieczenia w postępowaniu rozwodowym. W sprawach tych odesłanie, zawarte w definicji interesu prawnego (art. 730¹ § 2 k.p.c.), do celu postępowania głównego jako podstawy uprawdopodobnienia tego interesu, stwarza potrzeby odwołania się do aksjologii prawa rodzinnego i opiekuńczego, której nie może w opracowaniu zabraknąć. Sprawy małżeńskie, jak wszystkie sprawy z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, wykazują bowiem wyraźną odrębność od spraw cywilnych sensu stricto. Pamiętać jednak należy, że zmiany systemowe, które dotknęły postępowania cywilnego po 1990 r., nie pozostały obojętne dla spraw rodzinnych, w tym spraw małżeńskich, a zwłaszcza procesów o rozwód, czyli sporów masowych o szczególnej wadze społecznej. Wybór tematu rozprawy zatem zobowiązuje również do rozważenia, na ile zasady naczelne postępowania cywilnego, a zwłaszcza dyspozycyjności, kontradyktoryjności, formalizmu procesowego, przy ograniczeniu aktywności sądu w prowadzeniu postępowania dowodowego, przeniknęły do postępowania rozwodowego. W tle pozostają też zmiany prawa materialnego rodzinnego , które pozwalają na świeże spojrzenie na instytucję rozwodu. Ta część rozważań, chociaż ze względu na procesowy charakter pracy ma charakter ograniczony, jest niezbędna, albowiem dopiero właściwe ujęcie zasad i celów prawa rodzinnego i opiekuńczego pozwala udzielić prawidłowej odpowiedzi na pytania dotyczące sposobu wykładni „ogólnych” przepisów postępowania zabezpieczającego, mających zastosowanie wprost w sprawach rozwodowych. Uwadze nie powinno umknąć, że przepisy procesowe - jako normy instrumentalne - powinny odpowiadać konstrukcjom i celom prawa materialnego , a jednocześnie gwarantować prawo do sądu.

W pracy niezbędne było też sięgnięcie do przepisów już nieobowiązujących oraz narosłych wokół nich poglądów judykatury i doktryny. Jest to uzasadnione tym, że posiłkowo zastosowano tu wykładnię historyczną. W związku z wejściem Polski do Unii Europejskiej, które spowodowało, że pojawiły się nowe źródła prawa w zakresie omawianej problematyki , celowe jest zasygnalizowanie niektórych rozwiązań, przyjętych w szczególności w państwach europejskich oraz normach wspólnotowych.

Rozważania ograniczają się do postępowania o rozwód, albowiem jest to najważniejszy z procesów rozstrzyganych w ramach postępowania odrębnego w sprawach małżeńskich. Większość omawianych zagadnień jednak można odnieść do spraw o separację oraz o unieważnienie małżeństwa, które jako sprawy rozpoznawane w postępowaniu odrębnym w sprawach małżeńskich wykazują znaczne podobieństwa.