Pogonowski Piotr, Postępowanie grupowe. Ochrona prawna wielu podmiotów w postępowaniu cywilnym

Celem niniejszej książki jest przedstawienie - na tle rozwiązań funkcjonujących w innych systemach prawnych - podstawowych założeń systemowych związanych z propozycją wprowadzenia do polskiego prawa postępowania cywilnego regulacji mających na celu ochronę interesów wielu podmiotów, na tle istniejących już w polskim systemie prawnym uregulowań służących załatwiania w jednym postępowaniu spraw wielu podmiotów. Postępowanie takie znane jest wielu ustawodawstwom na całym świecie, można także zauważyć jego dynamiczny rozwój w Europie

Jak zaznacza A. Jolowicz, „przemiany wewnątrz społeczeństw, jak i związana z tym eksplozja prawa powodują konieczność stworzenia szerszej możliwości dostępu do sądu” - zbudowania nowych płaszczyzn ochrony prawnej w innym niż indywidualistyczny modelu Jednym ze zjawisk społecznych obserwowanych w ostatnich dziesięcioleciach jest bowiem umasowienie zdarzeń prawnych, a także coraz ściślejsze związki prawne pomiędzy wieloma podmiotami zainteresowanymi wspólną realizacją swoich praw. Źródłem tych relacji jest nie tylko masowe uczestnictwo w życiu gospodarczym (np. w spółkach akcyjnych, spółdzielniach, obrocie instrumentami finansowymi), ale także takie zjawiska, jak: poważne awarie, katastrofy, wypadki komunikacyjne, szkodliwe działanie masowych produktów (np. leków) - dotykające swymi skutkami wiele podmiotów, dostrzeżenie potrzeby ochrony środowiska naturalnego bądź niektórych, słabszych podmiotów uczestniczących w życiu społecznym znajdujących się w podobnej sytuacji prawnej (np. pracowników, konsumentów).

Regulacje prawne, które stanowią jeden z ważniejszych regulatorów życia społecznego, nie mogą pozostawać „ślepe” na wskazane dynamicznie zachodzące przemiany, powinny podążać za rozwojem stosunków społecznych, niekiedy wyprzedzająco moderować je i nadawać im pożądane kształty, w duchu poszanowania tradycji poszczególnych systemów prawnych

Jak podnosi T. Misiuk, dostrzeżenie istnienia interesów rozproszonych, w których szkody indywidualne są niewielkie, istotna zaś jest szkoda ujęta globalnie, wymaga nowych sposobów ich ochrony, które nie byłyby wyłącznie związane z interesem majątkowym i nie należałyby do inicjatywy indywidualnej. Nowe prawa i obowiązki - nie będąc publicznymi w tradycyjnym ujęciu - są zbiorowe, albowiem wszyscy lub pewna liczba podmiotów określonej grupy, klasy lub jednej kategorii są ich „właścicielami” Jak podkreśla dalej Autorka, ochrona interesów zbiorowych jest wykonywana przez:

5) jakikolwiek podmiot (np. brazylijska actio popularis celem ochrony zasobów narodowych)

Także Z. Resich w latach 80. XX wieku podkreślał, że braki w efektywnej ochronie sądowej praw wielu podmiotów najlepiej może rekompensować kombinacja inicjatywy prywatnej i kontroli publicznej, np. w postaci funkcjonujących w innych krajach - skargi popularnej, delator actions czy class actions (w krajach anglosaskich), które jednak wymagają „nowego spojrzenia tak na prawo materialne, jak i procesowe”

Zdaniem A. Blomayera konieczność poszukiwania ochrony praw przed sądem koresponduje z zakazem samopomocy - wymuszania ochrony praw prywatnych własnym działaniem zainteresowanego podmiotu W związku z tym założeniem państwo musi zagwarantować sądową ochronę praw podmiotowych na takim poziomie, aby była ona efektywna Jak podkreślono podczas obrad Kongresu w Bolonii w 1988 r., bez najbardziej efektywnych i realnych sądowych środków ochrony praw nawet najlepiej sformułowane prawa podstawowe człowieka (prawo materialne) mogą pozostać martwą literą (atrapą), czyli - ubi remedium ibi ius - tylko tam, gdzie istnieje określone sądowe remedium, tam podstawowe prawa człowieka mogą istnieć naprawdę

Podstawą dominującego w Europie modelu „socjalnego” ułożenia procesu, zgodnie z poglądami F. Kleina, jest założenie, że celem systemu ochrony sądowej nie jest wyłącznie ochrona praw prywatnych, ale realizacja porządku prawnego. Proces pełni więc funkcję „socjalną” - społeczną Powód nie jest wyłącznym „posiadaczem” prawa podmiotowego, ale jego beneficjentem - jego interes prawny zawiera się w interesie ogółu (publicznym) wyrażającym się we właściwym stosowaniu i przestrzeganiu prawa przez podmioty mu podległe, chroniąc także interes ekonomiczny tych podmiotów (Wohlfahrtsfunktion) Spór prawny jest zawsze negatywnym zjawiskiem społecznym i dlatego przepisy prawa umożliwiające jego rozwiązanie powinny zapewniać szybką, tanią i efektywną procedurę (zwłaszcza w sytuacji, gdy ów „spór” dotyczy sfery prawnej wielu podmiotów).

Wprowadzenie efektywnych przepisów proceduralnych odnoszących się do załatwiania spraw masowych najczęściej powodowane było powstaniem roszczeń wielu setek (tysięcy) podmiotów w stosunku do jednego, gdzie indywidualistyczne i autonomiczne (oparte na zasadzie jeden powód - jeden pozwany) przepisy procesowe nie dawały możliwości udzielenia efektywnej (szybkiej i dogłębnej) ochrony sądowej. Tak było w USA, Anglii (odpowiedzialność za produkty medyczne), Holandii (sprawa DES), Hiszpanii, Niemczech (Deutsche Telecom). Niekiedy praktyka stosowania prawa postępowania cywilnego decydowała o wprowadzeniu odpowiednich regulacji prawnych (np. w Szwecji, Finlandii)

Nowoczesne rozwiązania dotyczące realizacji roszczeń wielu podmiotów w jednym postępowaniu znajdują swoje źródło w amerykańskim class action, wprowadzonym na podstawie reguły 23 Federal Rules of Civil Procedure w roku 193814. Następnie podobne rozwiązania zaczęto implementować na całym świecie, dostosowując cele i funkcje tej instytucji do realiów życia danej społeczności i tradycji kultury prawnej Regulacja federalnego amerykańskiego class action z roku 1938 (1966) - stanowiąca wzorzec dla innych krajów - umożliwia jednemu podmiotowi wytoczenie powództwa w imieniu innych podmiotów i uzyskania orzeczenia wiążącego całą grupę podmiotów, bez konieczności wcześniejszego uzyskania zgody każdego z nich Jak się podkreśla, z jednej strony takie ujęcie jest zasadniczym krokiem w kierunku „prywatnego wdrażania prawa”, ale z drugiej strony - dalece odbiega od indywidualistycznego modelu postępowania cywilnego Stąd też poszukiwania w krajach systemu kodeksowego znalezienia takich rozwiązań, które zapewnią dostęp do sądu - efektywną ochronę sądową - każdemu podmiotowi (także pozwanemu), a jednocześnie będą stanowić ewolucję (nie rewolucję) systemu ochrony prawnej - w poszanowaniu tradycji i ciągłości rozwiązań prawnych.

Ochrona interesów wielu podmiotów w jednym postępowaniu cywilnym - interesów rozproszonych, kolektywnych i indywidualnych - była przedmiotem analizy zarówno doktryny polskiej, jak i - w szerszym zakresie - zagranicznej Efektem tych prac jest przygotowanie teoretycznego (i praktycznego - wynikającego z oceny funkcjonowania poszczególnych rozwiązań legislacyjnych) podłoża do dokonania próby oceny konieczności wprowadzenia oraz - ewentualnie - modelu postępowania chroniącego takie interesy w prawie polskim. Opublikowanie przygotowanego przez działającą przy Ministrze Sprawiedliwości Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego projektu ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym oraz wszczęcie przez Radę Ministrów procesu legislacyjnego daje asumpt do przedstawienia i oceny założeń projektu na tle funkcjonujących w innych krajach rozwiązań proceduralnych, których głównym celem jest załatwienie w jednym postępowaniu spraw wielu podmiotów

Niniejsza publikacja stanowić ma, w zamiarze Autora, wstęp do systemowego usadowienia prawa postępowań zbiorowych (grupowych), jako nowej, rodzącej się na naszych oczach jakości, stąd też zawiera przede wszystkim rozważania dotyczące miejsca postępowań grupowych w systemie prawa (praw podstawowych - prawa do sądu, prawa do wysłuchania powoda i pozwanego, prawa formalnego), uwagi prawnoporównawcze, które pozwalają dostrzec tendencje światowe w tym zakresie oraz korzystać z bogatych doświadczeń innych krajów, aby wreszcie - w sposób ogólny dokonać prezentacji założeń ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Jest to więc wprowadzenie do problemu, który zawiera cały bagaż problemów nie tylko natury prawonoprocesowej, ale także materialnoprawnej bądź pozaprawnej - społecznej, ekonomicznej, psychologicznej.

Zainteresowanie problematyką postępowań grupowych, przygotowanie niniejszej monografii stanowi mój wyraz szczególnej pamięci i wdzięczności w stosunku do Śp. Pani Profesor Teresy Misiuk-Jodłowskiej, pod której życzliwym kierunkiem rozpoczynałem pracę naukową.

***

Rozprawa obejmuje rozważania według stanu prawa i literatury na dzień 15 maja 2009 r.