Witkowski Andrzej, Pełnomocnicy rządowi do spraw podatku gruntowego w Polsce (1947-1950)

Celem niniejszej pracy jest przybliżenie okoliczności powołania, pozycji ustrojowej oraz organizacji wewnętrznej i funkcjonowania aparatu pełnomocników rządowych do spraw podatku gruntowego, ustanowionych w połowie 1947 r. Zakończyli oni swoją działalność w I połowie 1950 r., w związku z likwidacją urzędu ministra skarbu oraz uchwaleniem w dniu 20 marca 1950 r. ustawy o terenowych organach jednolitej władzy państwowej, zwiększającej zakres działania rad narodowych także o niektóre sprawy należące do administracji niezespolonej, w tym podporządkowanej ministrowi finansów.

Pełnomocnicy rządowi do spraw podatku gruntowego (główny, wojewódzcy i powiatowi), wraz z podległymi im biurami, tworzyli aparat administracyjny liczący ok. 1100 osób. Ich działalność wspomagał "aparat pomocniczy" w postaci gminnych delegatów społecznych (zwanych początkowo poborcami społecznymi), w liczbie ok. 3000 osób.

Pełnomocnikom rządowym powierzono nadzór nad wymiarem i poborem podatku gruntowego, który w latach 1945-1950 był daniną komunalną, a od 1947 r. płatny był w części w ziemiopłodach (z tego obowiązku zwolnione były tylko gospodarstwa rolne o najniższej przychodowości).

Ustawa z 30 stycznia 1948 r. ustanowiła obowiązek społecznego oszczędzania, którym obciążono także część podatników podatku gruntowego. Ustalanie i pobór rocznych wkładów oszczędnościowych od owych podatników podatku gruntowego (stali się uczestnikami funduszu B - rolnictwa Społecznego Funduszu Oszczędnościowego) powierzono władzom samorządowym, właściwym w sprawach wymiaru i poboru podatku gruntowego. W związku z tym dotychczasowy zakres działania pełnomocników rządowych poszerzono o nadzór nad ustalaniem i poborem rocznych wkładów oszczędnościowych uczestników funduszu B SFO.

W badanym okresie podatek gruntowy oraz obowiązek społecznego oszczędzania stawały się coraz bardziej wyostrzonymi narzędziami realizacji polityki ograniczania dochodów gospodarstw typu kapitalistycznego i przebudowy ustroju rolnego.

Problematyka nadzoru pełnomocników rządowych nad akcją wymiaru i poboru podatku gruntowego oraz nad ustalaniem i poborem rocznych wkładów oszczędnościowych uczestników funduszu B SFO, nie była dotąd przedmiotem dociekań opartych na źródłach archiwalnych. Bazę źródłową pracy stanowią zatem przede wszystkim materiały archiwalne z zasobów Archiwum Akt Nowych w Warszawie (zespoły: główny pełnomocnik rządowy do spraw podatku gruntowego 1947-1950, KC PPR, KC PZPR, Ministerstwo Administracji Publicznej 1945-1950, Ministerstwo Skarbu 1944-1950) oraz Archiwum Państwowego w Rzeszowie (wojewódzki pełnomocnik rządowy do spraw podatku gruntowego 1947-1950), liczne akty prawne normujące prezentowane zagadnienia, a także sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu, ukazujące przebieg debaty parlamentarnej w procesie tworzenia ustawodawstwa o nadzorze nad wymiarem i poborem podatku gruntowego oraz o obowiązku społecznego oszczędzania. Źródła archiwalne przechowywane w AAN w Warszawie pozwalają na dość dokładne, wieloaspektowe naświetlenie działalności aparatu pełnomocników rządowych w skali całego kraju, w latach 1947-1949. Nadto, uzupełniłem je niezbędnymi danymi z zasobu AP w Rzeszowie. Stosunkowo skromnie prezentują się natomiast źródła archiwalne, dokumentujące ostatnie miesiące działalności pełnomocników rządowych (w 1950 r.).

Kwerenda archiwalna prowadzona była głównie pod kątem ustalenia: 1) przyczyn ustanowienia w 1947 r. pełnomocników rządowych do spraw podatku gruntowego, 2) w jakim stopniu pozycja ustrojowa pełnomocników rządowych sprzyjała wykonywaniu powierzonego im nadzoru nad akcją wymiaru i poboru podatku gruntowego oraz rocznych wkładów oszczędnościowych uczestników funduszu B SFO, 3) zagadnień, które najbardziej absorbowały aktywność pełnomocników rządowych, 4) niedomagań, nieprawidłowości, błędów i nadużyć najczęściej ujawnianych przez pełnomocników rządowych, w trakcie inspekcji agend podatku gruntowego i funduszu B SFO w zarządach gminnych i miejskich, 5) sprawności i znaczenia nadzoru wykonywanego przez pełnomocników rządowych, 6) legalności poszczególnych działań pełnomocników rządowych, 7) rzeczywistych funkcji i roli czynnika społecznego, zaangażowanego w akcji wymiaru i poboru podatku gruntowego i rocznych wkładów oszczędnościowych uczestników funduszu B SFO.

Praca składa się z pięciu rozdziałów, które dopełniają zakończenie i wykazy wykorzystanych źródeł archiwalnych, aktów prawnych i literatury. W rozdziale I zamieszczono rozważania przybliżające przeobrażenia konstrukcji i funkcjonowanie podatku gruntowego od 1945 r. do połowy 1947 r. Analiza materiałów archiwalnych umożliwiła ustalenie faktycznych, wielorakich przyczyn niskiej efektywności akcji wymiaru i poboru podatku gruntowego w tym czasie. Owe ustalenia są bardzo istotne, gdyż pozwalają podważyć podstawowy argument projektodawcy ustawy o nadzorze nad wymiarem i poborem podatku gruntowego, który konieczność powołania pełnomocników rządowych uzasadniał - w pierwszej kolejności - niską sprawnością władz samorządowych, co miały potwierdzać dane liczbowe ilustrujące stan zaległości z tytułu podatku gruntowego za ten okres.

W rozdziale II starałem się ukazać faktyczne przyczyny i okoliczności powołania pełnomocników rządowych do spraw podatku gruntowego, ich usytuowanie ustrojowe, zadania i uprawnienia. Odtworzyłem strukturę organizacyjną ich biur, przybliżyłem najważniejsze dane z budżetów, którymi dysponowali, oraz przedstawiłem okoliczności powołania, usytuowanie ustrojowe, zadania i uprawnienia gminnych delegatów społecznych, którzy stanowili aparat pomocniczy pełnomocników rządowych.

Analiza faktycznego nadzoru pełnomocników rządowych nad akcją wymiaru i poboru podatku gruntowego jest przedmiotem rozważań zamieszczonych w rozdziale III. Są one ujęte w porządku chronologicznym. Ukazują najpierw zwięźle zarysowane przeobrażenia konstrukcji podatku gruntowego, a następnie odsłaniają - na podstawie materiałów archiwalnych - te zagadnienia wymiaru i poboru podatku gruntowego, które w największym stopniu absorbowały aktywność pełnomocników rządowych, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki wymiaru i poboru podatku gruntowego w ziemiopłodach oraz stosowania przez władze wymiarowe i odwoławcze przepisów o zwolnieniach i ulgach podatkowych. W każdym punkcie rozdziału III przedstawiam też udział gminnych delegatów społecznych w akcji wymiaru i poboru podatku gruntowego, zagadnienie współpracy pełnomocników rządowych z innymi władzami oraz partiami politycznymi i organizacjami społecznymi uczestniczącymi w tej akcji, a nadto dane liczbowe ilustrujące jej przebieg.

W rozdziale IV przybliżyłem wielorakie aspekty nadzoru pełnomocników rządowych nad ustalaniem i poborem rocznych wkładów oszczędnościowych uczestników funduszu B SFO. Ukazałem najpierw okoliczności ustanowienia, istotę i ciężar fiskalny obowiązku społecznego oszczędzania, oraz jego losy po zniesieniu aparatu pełnomocników rządowych. Następnie szczegółowo omówiłem zadania pełnomocników rządowych w akcji ustalania i poboru rocznych wkładów oszczędnościowych uczestników funduszu B SFO. W kolejnych punktach rozdziału IV ukazałem (w ujęciu chronologicznym) - na podstawie analizy materiałów archiwalnych - te zagadnienia i problemy egzekwowania obowiązku społecznego oszczędzania, obciążającego część podatników podatku gruntowego, które najbardziej absorbowały aktywność pełnomocników rządowych. Stosunkowo najwięcej miejsca poświęciłem tu nadzorowi pełnomocników rządowych nad decyzjami władz podatkowych o częściowym lub całkowitym zwolnieniu uczestnika funduszu B SFO od obowiązku wniesienia rocznego wkładu oszczędnościowego, bądź o jego podwyższeniu. Owe decyzje wymagały bowiem zatwierdzenia przez powiatowego pełnomocnika rządowego do spraw podatku gruntowego.

Rozdział V poświęciłem zagadnieniu nadzoru pełnomocników rządowych nad przymusowym ściąganiem zaległości z tytułu podatku gruntowego i rocznych wkładów oszczędnościowych uczestników funduszu B SFO. Zagadnienia te (poza przymusowym ściąganiem zaległości z tytułu podatku gruntowego w ziemiopłodach) unormowane były bowiem przez te same przepisy prawne. Nadto, wykonując ów nadzór, pełnomocnicy rządowi kontrolowali w zarządach gminnych jednocześnie agendy podatku gruntowego oraz funduszu B SFO, a ujawnione przezeń zaniedbania i nadużycia dotyczyły, najczęściej w równej mierze, zaległości z tytułu podatku gruntowego oraz zaległości w uiszczeniu składek na poczet rocznych wkładów oszczędnościowych. Ujęcie tej problematyki odrębnie, we wcześniejszych rozdziałach, wiązałoby się nieuchronnie z licznymi powtórzeniami i rozproszeniem poczynionych spostrzeżeń, uwag i wniosków.

Mam nadzieję, że niniejsza książka, odsłaniając działalność pełnomocników rządowych do spraw podatku gruntowego i funkcjonowanie przepisów prawnych, regulujących wymiar i pobór podatku gruntowego oraz egzekwowanie obowiązku społecznego oszczędzania, obciążającego część podatników podatku gruntowego, umożliwi dokładniejsze poznanie narzędzi i procesu wdrażania polityki podatkowej wobec rolnictwa indywidualnego w pierwszych latach Polski Ludowej. Wydaje się, że będzie pomocna także dla badaczy, którzy zainteresują się działalnością pełnomocników rządowych do spraw podatku gruntowego w poszczególnych województwach.

Wyrazy wdzięczności składam Towarzystwu Naukowemu w Rzeszowie za rekomendację, a Przedsiębiorstwu Produkcyjno-Wdrożeniowemu Sykoma S.A. Rzeszów, Inżynierii Rzeszów Sp. z o.o. oraz PGE - Dystrybucja Rzeszów Sp. z o.o. - za wsparcie finansowe wydania niniejszej pracy.