Oczkowski Tomasz, Oszustwo jako przestępstwo majątkowe i gospodarcze

Wśród różnych i zmiennych zjawisk patologicznych dotyczących działalności gospodarczej, kluczowe znacznie mają praktyki o charakterze oszukańczym. W ogłoszonym dnia 23 kwietnia 1997 r. raporcie „Fraud without Frontiers. A Study for European Commission of International Fraud within the European Union”, przygotowanym przez firmę doradczą i audytorską Deloitte&Touche na zlecenie Komisji Europejskiej, jednoznacznie wskazano na oszustwa jako jedno z poważnych zagrożeń dla systemu ekonomicznego. Autorzy tego raportu szacują, że szkody wyrządzane oszustwami w krajach Unii Europejskiej oscylują od 12 mld euro, aż do 120 mld euro, przy czym połowa z tych czynów ma charakter międzynarodowy.

Z uwagi na temat rozprawy, istotne znaczenie ma charakterystyka oszustwa przyjęta we wskazanym opracowaniu. Różnorodność typów oszustw występujących w ustawodawstwie poszczególnych krajów Unii Europejskiej spowodowała, że jego autorzy oparli się na definicji przyjętej w analogicznym raporcie Parlamentu Europejskiego z dnia listopada 1993 r. Zgodnie z tą definicją, podstawową cechą każdego przestępstwa oszustwa jest przede wszystkim zniekształcenie rzeczywistości. Posłużenie się fałszem — jako czynnikiem sprawczym oszustwa — odróżnia to przestępstwo od kradzieży i innych przestępstw przeciwko mieniu.

Istotne znaczenie oszustw we współczesnej przestępczości gospodarczej potwierdziły także badania przeprowadzone przez inną firmę doradczą i audytorską PricewaterhouseCoopers, opublikowane w „European economic crime survey 2001”. Dane do opracowania raportu uzyskano w wyniku badań dokumentów i rozmów z przedstawicielami 3400 przedsiębiorstw, instytucji publicznych i prywatnych organizacji nienastawionych na wypracowanie zysku z 15 krajów Europy Zachodniej i Centralnej. Z uzyskanych danych wynika, że w okresie dwóch ostatnich lat łączna wartość szkód poniesionych przez respondentów na skutek oszustw wyniosła 3,6 mld euro, co daje średnio 6,7 mln euro na każdą badaną jednostkę. W opracowaniu tym również przyjęto zbliżoną definicję oszustwa jako świadomego użycia kłamstwa w celu pozbawienia innego podmiotu pieniędzy, prawa własności lub innych praw majątkowych.

Powyższe informacje wskazują, że postępujący w Polsce proces kształtowania się gospodarki wolnorynkowej, powiązany z liberalizacją obrotu kapitałowego, będzie powiększał zagrożenie ze strony przestępstw gospodarczych, a w tym z pewnością także czynów o charakterze oszukańczym. Dlatego przedmiotem niniejszej rozprawy jest analiza różnorodnych typów oszustw przewidzianych w ustawodawstwie karnym. Celem podjętych rozważań będzie wykazanie, że w polskim prawie karnym, obok przyjętych nowych typów tzw. oszustw gospodarczych, również klasyczna konstrukcja oszustwa jako przestępstwa przeciwko mieniu jest i może być nadal użyteczna w zwalczaniu przejawów patologii obrotu gospodarczego. Mimo oczywistych różnic w ujęciu znamion poszczególnych typów oszustw, wszystkie one mają jeden element wspólny, a jest nim właśnie zniekształcenie rzeczywistości, będące następstwem określonego zachowania się sprawcy. Można więc przyjąć założenie, że charakterystyczne dla tej grupy przestępstw posłużenie się fałszem jest czynnikiem sprawczym dla istotnej ekonomicznie decyzji innego uczestnika obrotu gospodarczego.

Mimo że wprowadzone do polskiego prawa karnego nowe typy oszustw zaliczane są do przestępstw gospodarczych, skierowanych przeciwko wybranym instytucjom obrotu gospodarczego, to jednak w swej istocie są one w większości skierowane także przeciwko majątkowym interesom uczestnika obrotu gospodarczego. Zniekształcenie określonego fragmentu rzeczywistości jest więc środkiem do podstawowego celu sprawcy, jakim jest chęć bezprawnego wzbogacenia się kosztem innego podmiotu. Należy zatem przyjąć, że oszustwo może być jednocześnie zamachem na prawidłowe funkcjonowanie określonych instytucji gospodarczych, jak i zamachem na mienie. Oznacza to, że między klasycznym oszustwem, jako przestępstwem przeciwko mieniu, a tzw. oszustwami gospodarczymi zachodzi bezpośredni związek.

Podstawowy kierunek rozważań dotyczyć będzie wykładni przyjętej w polskim prawie karnym konstrukcji przestępstwa klasycznego oszustwa. W szczególności interesować nas będzie „pojemność” znamion tego przestępstwa w zakresie zwalczania oszukańczych praktyk w obrocie gospodarczym. Analiza znamion tego przestępstwa może opierać się przy tym na dorobku nauki i orzecznictwa począwszy od k.k. z 1932 r. Wprowadzona bowiem do k.k. z 1932 r. konstrukcja klasycznego oszustwa była następnie recypowana do k.k. z 1969 r. i obowiązuje nadal w k.k. z 1997 r. Wprowadzone w 1969 r. zmiany w znamionach tego przestępstwa w żaden sposób nie zmieniły istoty oszustwa ujętego w art. 264 k.k. z 1932 r. Jest nim nadal wprowadzenie w błąd lub wyzyskanie błędu w celu doprowadzenia innej osoby do niekorzystnej dyspozycji majątkowej.

Takie właśnie ukształtowanie znamion przestępstwa klasycznego oszustwa powoduje, że ten typ przestępstwa jest użyteczny w zwalczaniu oszukańczych manipulacji w obrocie gospodarczym, ukierunkowanych na bezprawne wzbogacenie się kosztem osoby działającej na skutek błędu. Obowiązujące ujęcie znamion oszustwa może jednak stwarzać w praktyce wiele problemów natury dowodowej. Konieczność skutecznego zwalczania oszukańczych manipulacji w obrocie gospodarczym, a w szczególności tych, które jednocześnie stwarzają zagrożenie dla podstawowych instytucji gospodarki wolnorynkowej, stała się niewątpliwie przyczyną nowych rozwiązań w prawie karnym materialnym. Przejawem tej tendencji są właśnie nowe typy oszustw wprowadzone do polskiego prawa karnego. Do grupy tej możemy niewątpliwie zaliczyć oszustwo kredytowe, dotacyjne i subwencyjne, określone w art. 297 § 1 k.k., oszustwo ubezpieczeniowe, określone w art. 298 § 1 k.k. oraz oszustwo kapitałowe, które penalizuje art. 311 k.k. Mimo elementu wspólnego z klasycznym oszustwem, jakim jest świadome zniekształcenie rzeczywistości, znamiona każdego z nich mają odmienny kształt. Wynika to przede wszystkim z bezpośredniego związku każdego z tych przestępstw z określoną instytucją obrotu gospodarczego. Jest to zasadnicza okoliczność, która warunkuje odrębną analizę każdego z tych typów oszustw gospodarczych.

Podstawowy akcent rozważań dotyczy wykazania istniejących powiązań między typami oszustw, obowiązującymi w polskim prawie karnym. Szczególny akcent będzie położony na wykazanie przydatności klasycznej konstrukcji oszustwa w zwalczaniu przestępstw przeciwko mieniu dokonywanych w obrocie gospodarczym. Ten kierunek rozważań obligować będzie także do podjęcia oceny zjawiska przestępczości gospodarczej. Celem niniejszej pracy nie jest jednak analiza tego zjawiska, a w szczególności problemów związanych z wypracowaniem jednolitej koncepcji przestępstw gospodarczych. Omówienie podstawowych cech przestępczości gospodarczej w powiązaniu z chęcią bezprawnego wzbogacenia się sprawców tych przestępstw będzie prowadzić do wniosku, że czyny w tej sferze mogą być jednocześnie skierowane przeciwko podstawowym instytucjom gospodarczym i przeciwko mieniu.

Jeżeli uwzględnimy przy tym fakt, że podstawowym sposobem działania sprawcy jest fałsz, to otrzymamy odpowiedź dlaczego klasyczne oszustwo może być także wykorzystywane do zwalczania patologii w obrocie gospodarczym. Zagrożenie wynikające z przestępczości gospodarczej będzie też przyczyną do podjęcia rozważań nad prawnymi środkami zmierzającymi do ograniczania tego zjawiska. Chodzi tu przede wszystkim o wykazanie, że zwalczanie przestępczości wymaga wprawdzie szeregu kompleksowych działań wykraczających poza sferę prawa karnego, jednakże właściwa reakcja na oszukańcze praktyki nadal jest i będzie podstawowym instrumentem przeciwdziałania najgroźniejszym zjawisko w tej dziedzinie.

Niniejsza monografia oparta została na rozprawie doktorskiej napisanej w Katedrze Prawa Karnego i Kryminologii UMK w Toruniu. Szczególne podziękowania pragnę wyrazić Prof. dr. hab. A. Markowi, Promotorowi mojej rozprawy doktorskiej, gdyż to dzięki Jego znacznemu zaangażowaniu praca ta powstała w przedłożonym kształcie. Przy publikacji tej książki uwzględniono także cenne uwagi recenzentów rozprawy doktorskiej Prof. dr hab. O. Górniok i Prof. dr. hab. R.A. Stefańskiego, za które także serdecznie dziękuję.