Ciechanowska Justyna (red.), Sagan Stanisław (red.), Organy i korporacje ochrony prawa

Zagadnienia związane z organami ochrony prawnej mają charakter multidyscyplinarny. Interesują zarówno konstytucjonalistów, jak i prawników zajmujących się prawem procesowym - karnym i cywilnym. Wiele konstrukcji wiąże się także ściśle z prawem administracyjnym - materialnym i formalnym. Wydaje się jednakże, że wszystkie te normy spaja ustawa zasadnicza. Z jej postanowień wywodzą się bowiem zasady organizacji i funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, a także podstawy prawne powoływania naczelnych organów ochrony prawnej (Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka, Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych).

Niniejsze opracowanie kierowane jest przede wszystkim do studentów prawa oraz administracji i pomyślane zostało jako podręcznik do przedmiotu: organy i korporacje ochrony prawa (czy też: ustrój organów ochrony prawnej). Może być także przydatne praktykom związanym z wymiarem sprawiedliwości i organami ochrony prawa jako swoisty przewodnik po nich. Wzrost liczby tych organów, funkcje i podział kompetencji nastręczają bowiem obecnie kłopotów nie tylko laikom.

Tytuł przedmiotu „organy ochrony prawnej” (ustrój organów ochrony prawnej) nie koresponduje jednakże z treściami wykładów akademickich, które obejmują także wiadomości o adwokaturze, notariacie, radcach prawnych czy komornikach. Te ostatnie nie są przecież organami państwa. Stąd pomysł zmodyfikowania nazwy przedmiotu o korporacje. Stowarzyszenia korporacyjno-zawodowe są integralnie związane z szeroko pojętym wymiarem sprawiedliwości. Bez nich niemożliwa się staje np. realizacja prawa do obrony gwarantowanego w Konstytucji.

Skomplikowanym zagadnieniem pozostaje natomiast to, jakie organy państwowe należy zaliczyć do grupy organów ochrony prawa. To raczej sprawa konwencji niż istnienia zobiektywizowanych kryteriów pozwalających te organy wyodrębnić spośród innych wchodzących w skład aparatu państwowego. Podstawowym kryterium pozostanie tu funkcja organu. Do organów ochrony prawa należą te, których funkcje wiążą się z rozstrzyganiem spraw oraz ustalaniem, czy norma prawna została naruszona i przez kogo, oraz ze stosowaniem sankcji przewidzianych w ustawie. W tym kręgu znajdują się przede wszystkim organy sądowe, a także organy prokuratury, kontroli, nadzoru i policji.

Liczba organów ochrony prawa rośnie we wszystkich współczesnych państwach demokratycznych. Jest to związane z coraz szerszym zakresem ochrony praw podmiotowych jednostki. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku rozpoczął się proces powoływania instytucji rzeczników praw obywatelskich (ombudsmanów) w większości państw na świecie. Lata siedemdziesiąte zapoczątkowały proces instytucjonalizacji prawnej ochrony danych osobowych - sfery prywatności jednostki wobec niezwykłego postępu w technologiach przetwarzania danych. Po drugiej wojnie światowej wystąpił także wyraźny trend rozbudowy i specjalizacji struktur wymiaru sprawiedliwości.

Powszechną praktyką państw demokratycznych staje się powoływanie sądów administracyjnych i powierzanie im kontroli legalności działań organów władz publicznych - administracji rządowej i samorządowej. Standardem staje się także powoływanie trybunałów konstytucyjnych, których główną funkcją pozostaje ochrona konstytucji. Do zakresu ich kompetencji należy także nadzór nad wyborami, referendami, partiami politycznymi, a niekiedy również rozstrzyganie sporów kompetencyjnych.

Wyraźnym trendem staje się także powoływanie międzynarodowych i ponadnarodowych organów oraz instytucji ochrony praw i wolności człowieka. Szczególnie Europa, wdrażając w 1953 r. Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, powołała równolegle Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu, który zainicjował ponadnarodową ochronę praw jednostki. Niezależnie od tego podobne procesy zachodzą w ramach uniwersalnej organizacji, jaką jest ONZ .

Nowe, trzecie już, wydanie podręcznika zachowuje w pełni systematykę zaproponowaną w poprzednich wydaniach. Dodano tu nowe wątki, takie jak sąd elektroniczny, modele policji, nadzór nad służbami specjalnymi czy też Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury, oraz, co się z tym wiąże, nowe regulacje odnoszące się do aplikacji. Zmienione i zaktualizowane zostały zagadnienia związane z nowym modelem prokuratury, tj. powołaniem Prokuratury Generalnej.

Praca obejmuje stan prawny na dzień 30 lipca 2010 r.