Witkowska Krystyna, Oględziny. Aspekty procesowe i kryminalistyczne

Kodeks postępowania karnego nie wskazuje, jakie znaczenie w procesie dowodzenia mają środki dowodowe uzyskane w procesie karnym, nie dokonuje ich klasyfikacji, określając jedynie, że środki dowodowe uzyskane przez organy procesowe z osobowych i rzeczowych źródeł dowodowych mają służyć dokonaniu prawdziwych ustaleń faktycznych, które są podstawą orzeczeń. Zakres uzyskanej wiedzy o przedmiocie procesu karnego, jakim jest czyn zabroniony, zależy od rodzaju źródła dowodowego, jego właściwości, jakości czynności procesowych przeprowadzanych przez organy procesowe, etapu postępowania, na jakim są przeprowadzane, a także od czynników o charakterze obiektywnym, niezależnym od woli prowadzącego czynności procesowe i innych uczestników postępowania karnego.

Kodeks postępowania karnego traktuje wszystkie dowody równorzędnie i nie wprowadza żadnych ograniczeń co do ich mocy czy znaczenia dowodowego . Jednak środki dowodowe pozyskane z rzeczowych źródeł dowodowych pozwalają na uzyskanie obiektywnej wiedzy o przedmiocie dowodzenia, jakim jest czyn zabroniony, co pozwala skutecznie weryfikować i oceniać osobowe środki dowodowe, niejednokrotnie zafałszowane czynnikami natury subiektywnej danego źródła dowodowego. Czynnością procesową, która ma na celu ujawnienie i zabezpieczenie rzeczowych środków dowodowych, są oględziny .

Oględziny polegają na poddaniu szczegółowej, wszechstronnej obserwacji miejsca, rzeczy i osoby. Oględziny nie ograniczają się tylko do czynienia planowych, skrupulatnych spostrzeżeń za pomocą różnych organów zmysłowych oraz odpowiednich środków technicznych. Szczegółowa obserwacja zamienia się – w zależności od okoliczności obiektywnych i fachowego przygotowania osób prowadzących oględziny – we właściwe badania naukowo-techniczne .

W literaturze podkreśla się, że dowody rzeczowe mają szczególne znaczenie w procesie. Świadek może kłamać, mylić się lub o czymś zapomnieć, przeto zeznania jego należy traktować zazwyczaj ostrożnie. Natomiast dowody „martwe”, np. wygląd miejsca, narzędzia przestępstwa, rodzaj uszkodzeń ciała itp. – to materiał pewny, podlegający bezpośredniemu zbadaniu, a zatem najbardziej wiarygodny . Rzeczowe środki dowodowe częściej i łatwiej umożliwiają uzyskanie prawdziwych osądów tworzących materiał dowodowy niż środki osobowe, trudne do wartościowania wobec braku dostatecznie obiektywnych metod poznania ludzkiej psychiki .

Kodeks postępowania karnego stanowi, że oględzinom mogą być poddawane miejsca, osoby, rzeczy i zwłoki (art. 207 § 1 i art. 209 § 1 k.p.k.). Oględziny są czynnością procesową, której zasady regulowane są przez taktykę i technikę kryminalistyczną . Postęp cywilizacyjny daje coraz większe możliwości wykorzystania różnorodnych technik z wielu gałęzi nauki w postępowaniu karnym.

Prawidłowo przeprowadzone oględziny są podstawą prowadzonego procesu wykrywczego w postępowaniu karnym. Jednak, jak wskazuje praktyka, dominującą rolę w ustalaniu stanu faktycznego odgrywają osobowe środki dowodowe.

Analiza problematyki przeprowadzania tej czynności pozwala na postawienie tezy, że oględziny są fundamentalną czynnością procesową w postępowaniu karnym, mającą istotny wpływ na rozstrzygnięcie sprawy. Dostarczają obiektywnych informacji o przebiegu zdarzenia przestępnego. Rezultat oględzin zwykle w znacznym stopniu wpływa na planowanie innych czynności procesowych . Oględziny należą do najistotniejszych czynności procesowo-kryminalistycznych, a zasadniczym ich celem jest dążenie do uzyskania wiedzy o przedmiotach poddawanych oględzinom, będących nosicielami materialnych skutków przedmiotu karnego, jakim jest czyn zabroniony, a także o ich właściwościach, które również są istotne dla procesu dowodzenia.

Celem pracy jest wskazanie możliwości dowodowych wynikających z tej czynności procesowej, jakie można uzyskać z jej prawidłowego przeprowadzenia. Przedmiotem analizy są unormowania prawne, wypowiedzi doktryny i orzecznictwa oraz badania, które mają na celu zilustrowanie omawianych zagadnień.

W literaturze jest eksponowany postulat przeprowadzania oględzin we wszelkich przypadkach, w których można spodziewać się jakiegokolwiek materialnego następstwa działania, i jest on w dużej mierze stosowany jest w praktyce . Jednak ta czynność procesowa nie jest w sposób właściwy wykonywana i wykorzystywana w procesie karnym. Organ procesowy, podejmując decyzję o przeprowadzeniu oględzin źródła dowodowego, w zależności od przedmiotu procesu karnego traktuje je rutynowo, jako czynność konieczną, bez wykorzystania jej procesowych możliwości, która nie ma przełożenia dowodowego na inne czynności, zmierzające do osiągnięcia celów postępowania karnego. Dla zilustrowania tej tezy poddano analizie badawczej czynności oględzin w pięciuset postępowaniach przygotowawczych o czyny z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 148 § 1 k.k., art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 148 § 1 pkt 4 k.k. art. 148 § 1 k.k. (ujawnione w okresie 2007–2009); art. 156 § 1 i 3 k.k., art. 157 § 1 i 2 k.k., art. 177 § 1 i 2 k.k. (ujawnione w 2009 r.); art. 279 § 1 k.k. (ujawnione w I półroczu 2009 r.); art. 280 § 1 i 2 k.k. (ujawnione w 2009 r.) w Prokuraturze Okręgowej Warszawa Praga (10 spraw), Prokuraturze Rejonowej Warszawa Śródmieście (95 spraw), Prokuraturze Rejonowej Warszawa Praga-Południe (130 spraw), Prokuraturze Rejonowej Warszawa Praga-Północ (106 spraw), Prokuraturze Rejonowej w Legionowie (75 spraw), Prokuraturze Rejonowej w Mińsku Mazowieckim (84 sprawy). Dobór akt postępowań przygotowawczych miał charakter losowy, a liczba spraw z każdej prokuratury o dany czyn była porównywalna w odniesieniu do liczby spraw o poszczególne kategorie przestępstw, które wpłynęły do danej jednostki. Badaniom poddano dziewięć spraw o czyn z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 148 § 1 k.k. i art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 148 § 1 pkt 4 k.k., siedemnaście – o czyn z art. 148 § 1 k.k., trzydzieści pięć – o czyn z art. 151 k.k., sto dwadzieścia pięć – o czyn z art. 155 k.k., dwadzieścia – o czyn art. 156 § 1 i 3 k.k., trzydzieści sześć spraw o czyn z art. 157 § 1 k.k. i art. 157 § 2 k.k., trzydzieści spraw o czyny z art. 163 § 1 pkt 1 i § 2 k.k., dziewięćdziesiąt osiem spraw o czyn z art. 177 § 1 k.k. i art. 177 § 2 k.k., osiemdziesiąt dziewięć – o czyn z art. 279 § 1 k.k. i czterdzieści jeden – o czyn z art. 280 § 1 k.k. i art. 280 § 2 k.k.

Sposób przeprowadzenia oględzin analizowano w odniesieniu do konieczności ich wykonania i przestrzegania wymogów procesowych tej czynności. Akta spraw również poddano badaniu w aspektach: szybkości przystąpienia do oględzin, etapu postępowania, na jakim podjęto oględziny, podmiotu, który wykonywał oględziny, uczestników oględzin, sposobu utrwalania tej czynności. W badaniach uwzględniono wszystkie rodzaje oględzin, których przeprowadzenie uzasadniał charakter zdarzenia.

Wyniki badań przedstawiono w kolejnych rozdziałach pracy, przy omawianiu poszczególnych zagadnień procesowych związanych z przeprowadzaniem oględzin dla zobrazowania praktyki w zakresie poszczególnych rozwiązań procesowych.

W jedenastu sprawach treść zawiadomienia lub informacja o zdarzeniu nie uzasadniała konieczności przeprowadzenia oględzin, w pozostałych charakter czynu wskazywał na potrzebę dokonania tej czynności.

Prawidłowo wykonane oględziny to czynność procesowa, w ramach której podejmuje się działania zmierzające do ujawniania śladów i dowodów przestępstwa, wykorzystując jej wszystkie możliwości procesowe, jakie daje kodeks postępowania karnego, co w konsekwencji prowadzi do dokonania prawdziwych ustaleń faktycznych, tym samym uznania tej czynności za najważniejszą z punktu widzenia realizacji celów postępowania karnego.