Witosz Aleksander Jerzy, Odpowiedzialność wspólników spółek osobowych. Przypadki szczególne

Wejście w życie Kodeksu spółek handlowych z dniem 1 stycznia 2001 r. pociągnęło za sobą głęboką reformę polskiego prawa spółek. W odniesieniu do spółek osobowych wprowadzonych zmian nie sposób określić inaczej niż jako fundamentalne. Nastąpiło daleko idące zbliżenie konstrukcji prawnych spółek osobowych i kapitałowych, którego wyrazem jest m.in. odpowiednie stosowanie przepisów właściwych dla spółek kapitałowych do spółki partnerskiej, a zwłaszcza komandytowo - akcyjnej. Powoduje to, że ciężar rozróżnienia dwóch kategorii spółek (osobowych i kapitałowych) został przesunięty na kwestię praw i obowiązków ich wspólników, podstawowymi zaś cechami odróżniającymi te spółki stały się istnienie i kształt odpowiedzialności za zobowiązania jednostki organizacyjnej.

Praktyczne konsekwencje wprowadzenia zasady subsydiarnej odpowiedzialności mogą być tym bardziej znaczące, iż właśnie ryzyko pierwszorzędnej odpowiedzialności stało się główną przyczyną małej popularności spółek osobowych. Jedynie posiłkowa odpowiedzialność, oznaczająca w praktyce nie tyle odsunięcie jej w czasie, ile faktyczne wyłączenie (w przypadku gdy spółka dysponuje własnym majątkiem w odpowiedniej wysokości), niewątpliwie przyczyni się do wzrostu zainteresowania spółkami osobowymi.

Instytucję subsydiarnej odpowiedzialności wspólnika można zatem uznać za kwestię kluczową w zreformowanej konstrukcji spółek osobowych, a przy tym najważniejszą z punktu widzenia praktyki obrotu. Jako zagadnienie o podstawowym znaczeniu zarówno dla wspólników (decydujących, czy korzyści podatkowe warte są ryzyka odpowiedzialności osobistej), jak i kontrahentów spółki (dążących do należytego zabezpieczenia swych interesów) subsydiarna odpowiedzialność niewątpliwie zasługuje na dogłębną analizę i kompleksowe opracowanie.

Kodeks spółek handlowych w szczegółowy sposób unormował kwestie związane z odpowiedzialnością wspólników poszczególnych typów spółek osobowych. Każdej z kategorii wspólników - wspólnikom spółki jawnej, partnerom, komplementariuszom, komandytariuszom, akcjonariuszom w spółce komandytowo - akcyjnej - przypisany jest specyficzny reżim odpowiedzialności za długi spółki, której wspólnikami pozostają. Poszczególne regulacje charakteryzują się pewnymi cechami wspólnymi, takimi jak: subsydiarność odpowiedzialności, jej solidarność ze spółką i z pozostałymi odpowiedzialnymi wspólnikami, odpowiedzialność całym swoim majątkiem, bez ograniczeń typu cum viribus patrimonii. Odpowiedzialność nieograniczoną - za wszystkie zobowiązania spółki - ponoszą wspólnicy jawni, partnerzy objęci regulacją art. 95 § 2 k.s.h., komplementariusze w spółce komandytowej oraz - generalnie - także w spółce komandytowo - akcyjnej. Pozostali partnerzy odpowiadają za niektóre jedynie kategorie zobowiązań. Komandytariusze co do zasady ponoszą odpowiedzialność ograniczoną na zasadzie pro viribus patrimonii, z możliwością całkowitego uwolnienia się od niej przez wniesienie wkładu o wartości przewyższającej wysokość sumy komandytowej. Regułą pozostaje nieodpowiedzialność akcjonariuszy w spółce komandytowo - akcyjnej.

Ogólne zasady odpowiedzialności poszczególnych kategorii wspólników w spółkach osobowych są przedmiotem syntetycznego omówienia w pierwszej części książki. Przedstawione w niej zagadnienia - zarys konstrukcji spółki osobowej i charakter odpowiedzialności jej wspólników, zasada solidarności, subsydiarności, zakres i przedmiot odpowiedzialności, wątki procesowe i uwagi dotyczące roszczeń zwrotnych - mają stanowić podstawę do dalszych rozważań, stąd ich ogólnikowy charakter.

Wzmiankowane ogólne zasady odpowiedzialności nie dają pełnego obrazu konstrukcji odpowiedzialności subsydiarnej. Aby reżimy odpowiedzialności wspólników były elastyczne, dostosowane do zmieniającej się w czasie sytuacji osobowej i prawnej spółek, w Kodeksie spółek handlowych przewidziano bowiem wyjątki od ogólnych reguł odpowiedzialności. Te szczególne przypadki są zasadniczym tematem niniejszej publikacji. W kolejnych rozdziałach części drugiej dokonano ich analizy, przedstawiając poszczególne konstrukcje ze szczególnym uwzględnieniem wprowadzanych nimi modyfikacji generalnych zasad odpowiedzialności subsydiarnej.

Reguły ogólne i zasady dotyczące szczególnych sytuacji przedstawione w części drugiej nie wyczerpują tematu odpowiedzialności subsydiarnej, który jest także związany z zagadnieniami z pogranicza prawa spółek i innych dziedzin prawa. Konstrukcja odpowiedzialności za zobowiązania spółki osobowej ma dalekosiężne konsekwencje i nasuwa pytania wykraczające poza regulację Kodeksu spółek handlowych. Odrębna podmiotowość prawna spółki i wspólników jest istotną przyczyną wątpliwości związanych z właściwym stosowaniem przepisów ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze. Z kolei w przypadku wspólników będących osobami fizycznymi nie do uniknięcia jest problematyka wzajemnych relacji prawa spółek i prawa spadkowego oraz rodzinnego i opiekuńczego. Wskazanym tematom poświęcona jest część trzecia pracy.

Odesłania, jeżeli nie zaznaczono inaczej, dokonywane są w obrębie poszczególnych części pracy.