Ostaszewski Wojciech, Odpowiedzialność uzupełniająca pracodawcy

Odpowiedzialność „zarówno na gruncie przepisów prawa, jak i nauki prawa znaczy we wszystkich dyscyplinach prawniczych zasadę ponoszenia przez podmiot przewidzianych prawem ujemnych konsekwencji za zdarzenia lub stany rzeczy podlegające ujemnej kwalifikacji normatywnej i przypisywalne prawnie określonemu podmiotowi w danym porządku prawnym” . Zgodnie ze słownikiem języka polskiego „uzupełniać” znaczy tyle co „uczynić zupełnym, kompletnym, dodając to, czego brakuje; dopełnić (dopełniać)” . Z obu przytoczonych znaczeń wysnuć należy wniosek, iż słowo to może być użyte jedynie w sytuacji gdy istnieje jakiś byt, który czyni się kompletnym w następstwie dodania tego czego brakuje. Takie też znaczenie słowa „uzupełniać” zakorzenione jest powszechnie w różnych dziedzinach nauk prawnych . Pomimo jednak niebudzącej wątpliwości definicji zwrotu „uzupełniać”, dookreślającego odpowiedzialność w przypadku całego terminu „odpowiedzialność uzupełniająca pracodawcy” rozważać można różne rozumienie tego pojęcia głównie w zależności od tego w stosunku do czego owa odpowiedzialność ma być uzupełniająca.

W pierwszej kolejności przyjąć można, iż ów zwrot dookreślający dotyczy odpowiedzialności pracodawcy jako instytucji. Pojęcia tego zatem w tym znaczeniu używać by należało dla stosowania przepisów Kodeksu cywilnego w przypadkach, gdzie brakuje regulacji w przepisach prawa pracy (przykładowo sytuacja taka zachodzi, gdy szkoda jest następstwem błędnego pouczenia o przysługującym prawie ). Ponadto zaznaczyć należy, iż przyjęcie takiego rozumienia pojęcia odpowiedzialności uzupełniającej pracodawcy nie wskazuje wcale na to, iż odpowiedzialność taka musiałaby zmierzać do pełnego naprawienia szkody – nie jest to warunek sine qua non uczynienia regulacji instytucji odpowiedzialności pracodawcy zupełną. Co trzeba podkreślić, istotą tak rozumianej „uzupełniającej odpowiedzialności pracodawcy” nie byłoby pełne naprawienie szkody, ale uzupełnienie regulacji tak, aby powstał zupełny zbiór odpowiedzialności majątkowej pracodawcy jako instytucji.

Można również przyjąć, iż owa odpowiedzialność jest uzupełniająca w stosunku do przepisów instytucji odpowiedzialności pracodawcy. W tym znaczeniu terminu tego należałoby używać w przypadku przepisów przewidujących odpowiedzialność majątkową pracodawcy z tym zastrzeżeniem, iż taka odpowiedzialność nie może prowadzić do pełnego naprawienia szkody, bo wtedy nie pozostaje nic do uzupełnienia. Przy takim rozumieniu omawianego pojęcia odpowiedzialność uzupełniająca pracodawcy umożliwia pełne naprawienie szkody. Podkreślić należy, iż drugą stroną przyjęcia tej koncepcji byłoby wykluczenie możliwości używania tego terminu w przypadku dochodzenia od pracodawcy na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego pełnego naprawienia szkody w przypadku gdy pierwotnie zobowiązanym do świadczenia odszkodowawczego lub quasi-odszkodowawczego był inny podmiot niż pracodawca. Wykluczałoby to zatem nazywanie w ten sposób dochodzenia na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego świadczeń z tytułu wypadku przy pracy ponad świadczenia uzyskane z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na podstawie przepisów ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych .

Zgodnie z kolejną koncepcją można by również przyjąć, iż odpowiedzialność uzupełniająca to stosowanie zasad odpowiedzialności cywilnej w prawie pracy. Każdy zatem przykład pełnej odpowiedzialności pracodawcy należałoby rozumieć w tym sensie jako odpowiedzialność uzupełniającą. Przyjęcie takiego rozumienia tego terminu oznaczałoby m.in. objęcie zakresem „odpowiedzialności uzupełniającej” odpowiedzialności odszkodowawczej pracodawcy z tytułu mobbingu i dyskryminacji wedle reguł Kodeksu pracy.

Przyjęcie jednak jednej z trzech wyżej wskazanych koncepcji rozumienia pojęcia „odpowiedzialność uzupełniająca pracodawcy” prowadziłoby do niepotrzebnych komplikacji. Publikacja ta stawia sobie za cel analizę instytucji odpowiedzialności uzupełniającej pracodawcy. Nieodpowiednim zatem wydaje się nadawanie temu terminowi nowego znaczenia (innego niż powszechnie przyjmowanego). Przykładowo wskazując, przyjęcie pierwszego ze wskazanych znaczeń zmuszałoby do prowadzenia rozważań nad przypadkami niebudzącymi większych kontrowersji – stosowania przepisów Kodeksu cywilnego w tych przypadkach gdy nie ma żadnej regulacji. Przyjęcie natomiast, iż odpowiedzialność jest uzupełniająca w stosunku do przepisów instytucji odpowiedzialności pracodawcy powodowałoby konieczność pominięcia odpowiedzialności na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej. Trzecia z przedstawionych możliwości skutkowałaby koniecznością analizy wszystkich przypadków pełnej odpowiedzialności pracodawcy, a ponadto prowadziłaby do błędnego utożsamiania pełnej odpowiedzialności z odpowiedzialnością uzupełniającą – pojęcia te używane są w doktrynie niezależnie od siebie i tożsame ich rozumienie byłoby sprzeczne logicznie.

Biorąc to wszystko pod uwagę, zasadnym wydaje się przyjęcie jeszcze innego rozumienia omawianego terminu. Zwrot dookreślający „uzupełniająca” dotyczy samego terminu „odpowiedzialność”, a zatem nacisk kładzie się na szkodę i jej naprawienie, natomiast „pracodawca” w tym pojęciu oznacza jedynie podmiot odpowiedzialny. Przyjęcie takiego rozumienia tego pojęcia oznaczałoby możliwość używania go do sytuacji charakteryzujących się w następujący sposób: 1. istnieje pierwotnie jakiś podmiot odpowiedzialny za szkodę; 2. owa odpowiedzialność nie jest pełna; 3. owa odpowiedzialność może, ale nie musi spoczywać na pracodawcy; 4. pracodawca jest obowiązany naprawić szkodę w całości ponad ową pierwotną odpowiedzialność.

Tak rozumianą odpowiedzialność uzupełniającą pracodawcy wyróżnić można w inny jeszcze sposób, a mianowicie prowadząc klasyfikację odpowiedzialności pracodawcy. W pierwszej kolejności ową odpowiedzialność podzielić należy dychotomicznie, według kryterium miejsca regulacji, na odpowiedzialność na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego i na podstawie innych przepisów (niecywilnoprawną) . Następnie odpowiedzialność na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego podzielić należy według kryterium stosowania przepisu Kodeksu cywilnego, statuującego odpowiedzialność na przepisy stosowane wprost i posiłkowo na podstawie art. 300 k.p. Wreszcie otrzymany zbiór odpowiedzialności pracodawcy na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego stosowanych posiłkowo na podstawie art. 300 k.p. podzielić należy według kryterium czy przepis Kodeksu cywilnego służy uzupełnieniu braku regulacji (stanu nieunormowania) czy też uzupełnieniu regulacji istniejącej (stanu częściowej regulacji). Graficznie klasyfikacja ta przedstawia się następująco:

W myśl przedstawionego rozumowania odpowiedzialność uzupełniająca pracodawcy to odpowiedzialność na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego stosowana na podstawie art. 300 k.p. celem uzupełnienia regulacji istniejącej (częściowej regulacji). Nie odpowiadając w tym miejscu na pytanie o dopuszczalność odpowiedzialności uzupełniającej, na potrzeby dalszych rozważań trzeba przyjąć, że tak termin ten będzie rozumiany w niniejszej monografii. Wydaje się bowiem, iż takie rozumienie wskazanego pojęcia najlepiej oddaje znaczenie jakim posługuje się doktryna i judykatura nazywając w ten sposób zarówno odpowiedzialność pracodawcy na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego odpowiednio stosowanych z mocy art. 300 k.p. w przypadku dochodzenia naprawienia szkody ponad limity wskazane w przepisach prawa pracy, jak i w przypadku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, gdy szkoda przewyższa świadczenia uzyskiwane z ubezpieczenia społecznego.

Konsekwencją określenia odpowiedzialności uzupełniającej pracodawcy jako odpowiedzialności na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego, stosowanej na podstawie art. 300 k.p. w przypadku regulacji częściowej, jest wykluczenie z zakresu rozważań – po pierwsze – pełnej odpowiedzialności pracodawcy na podstawie norm Kodeksu pracy (odszkodowanie z tytułu naruszenia zasady równego traktowaniu w zatrudnieniu na podstawie art. 18^3d k.p. i odszkodowanie z tytułu rozwiązania przez pracownika umowy o pracę z powodu mobbingu – art. 94³ § 4 k.p.), a także – po drugie – odpowiedzialności pracodawcy na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego stosowanych posiłkowo na podstawie art. 300 k.p. w przypadku braku regulacji (np. w sytuacji, gdy szkoda jest następstwem błędnego pouczenia o przysługującym prawie czy odpowiedzialności z tytułu chorób parazawodowych ). W zakresie naprawienia uszczerbku spowodowanego chorobą parazawodową brakuje regulacji – Kodeks pracy jej nie normuje ani nie odsyła w tym zakresie do żadnej innej regulacji, ustawa wypadkowa natomiast wskazuje precyzyjny zakres stosowania wykluczający stosowanie jej do omawianego uszczerbku. Pozostaje zatem przyjąć, iż odpowiedzialność ta spoczywa na pracodawcy z uwagi na niedopełnienie obowiązku zapobiegania chorobom pracowniczym – z uwagi na to, iż sprawa odpowiedzialności z tego tytułu jest nieunormowana stosować należy na podstawie art. 300 k.p. – przepisy Kodeksu cywilnego. Biorąc powyższe pod uwagę podkreślić należy, iż w omawianej sprawie występuje faktyczny brak regulacji, a co za tym idzie odpowiedzialność na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego z tytułu uszczerbku związanego z chorobą parazawodową jest „jedyną” odpowiedzialnością, przesądza to zatem o niemożliwości zakwalifikowania tej odpowiedzialności jako uzupełniającej w rozumieniu przyjętym w niniejszej monografii.

Publikacja niniejsza stanowi analizę tak rozumianej odpowiedzialności uzupełniającej pracodawcy. Podstawowym problemem badawczym, który należy poddać analizie jest kwestia możliwości obciążenia pracodawcy wskazaną odpowiedzialnością. Ponadto przeprowadzona zostanie analiza przypadków, w których judykatura opowiedziała się za dopuszczalnością owej odpowiedzialności. Zostaną one ocenione i na koniec przedstawione będą wnioski dotyczące sposobu jej stosowania ukształtowanego przez orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego. Zagadnienie to było jak dotąd podejmowane jedynie w wycinkowych analizach przedstawionych w piśmiennictwie w formie artykułów i glos. Wnioski natomiast prezentowane w judykaturze wymagają syntetycznej oceny. Z tych względów rozważania podjęte w niniejszej monografii zmierzają do wypełnienia luki w istniejących badaniach.

Układ książki podyktowany jest charakterem badanej materii. Koniecznym było przedstawienie podstawowych uwag na temat cywilnej odpowiedzialności odszkodowawczej jako takiej; odpowiedzialności majątkowej pracodawcy uregulowanej w Kodeksie pracy; konstrukcji odesłania do odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu cywilnego z art. 300 k.p., a także analizy samej praktyki dopuszczającej ową odpowiedzialność uzupełniającą.

W pierwszym rozdziale omówiono w sposób skrótowy instytucję cywilnej odpowiedzialności odszkodowawczej, uporządkowano system pojęć, a także – co istotne z punktu widzenia tematu niniejszej publikacji – przedstawiono konstrukcję szkody szczególnej. W dalszej części przeprowadzono systematykę odpowiedzialności majątkowej pracodawcy na podstawie przepisów Kodeksu pracy. Jako kryterium tej systematyki przyjęto zakres obowiązku naprawienia szkody – czy jest on limitowany, czy też naprawieniu podlega pełna szkoda. Dodatkowo, w sposób syntetyczny rozważony zostanie charakter każdego z omawianych świadczeń. Następnie oceniono limitowanie odpowiedzialności pracodawcy przez pryzmat zasad sprawiedliwości społecznej. Analiza ta pozwoli odpowiedzieć na pytanie czy limitowanie odpowiedzialności pracodawcy powinno być uznane za zasadę prawa pracy.

Drugi rozdział poświęcony jest wykładni art. 300 k.p. Jest on w dużej mierze oparty na bogatym w tym zakresie dorobku doktryny. Problematyka posiłkowego stosowania przepisów Kodeksu cywilnego do stosunku pracy jest jednak na tyle istotna dla zagadnienia odpowiedzialności uzupełniającej, że pominięcie jej omówienia byłoby nieprawidłowe. Nie sposób bowiem prowadzić rozważań nad uzupełniającą odpowiedzialnością pracodawcy – a więc nad rozszerzaniem odpowiedzialności przez korzystanie z zasad odpowiedzialności właściwych dla Kodeksu cywilnego – bez analizy przedmiotowego artykułu. Przepis ten omówiono zgodnie z budową modelowej normy odsyłającej . Podstawowy problem, który w następstwie prowadzonych w tym rozdziale rozważań wymagał odpowiedzi to problem dopuszczalności odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu cywilnego w przypadku tak zwanej regulacji częściowej.

Dalsza część pracy – rozdział trzeci – poświęcona jest badaniu przypadków, w których judykatura dopuszcza uzupełniającą odpowiedzialność pracodawcy. Zanim to jednak nastąpi, celem „oczyszczenia przedpola”, rozważony zostanie wpływ ewentualnego występowania w prawie pracy konstrukcji szkody szczególnej i jej wpływu na charakter odpowiedzialności.

W rozdziale czwartym przeprowadzono analizę dopuszczalności odpowiedzialności uzupełniającej z innej jeszcze perspektywy – a mianowicie przez pryzmat stosowanego reżimu odpowiedzialności cywilnej. W pierwszej części rozdziału uwagi koncentrują się na możliwości kwalifikacji danych zdarzeń jako czynów niedozwolonych. Następnie rozważany jest charakter odpowiedzialności w przypadku stosowania deliktowego reżimu odpowiedzialności. Na koniec przedstawione zostaną generalnie wnioski na temat stosowania deliktowego reżimu odpowiedzialności w prawie pracy.

Do prowadzonych badań wykorzystano metodę analizy dogmatycznej. W niewielkim zakresie posłużono się również metodę historyczną, głównie dla zaprezentowania, jak zmieniała się odpowiedzialność pracodawcy z tytułu wypadku przy pracy w polskim porządku prawnym poczynając od ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym .

* * *

Książka niniejsza stanowi poprawioną i uzupełnioną wersję rozprawy doktorskiej, obronionej w dniu 20 styczniu 2014 r. przed Radą Naukową Instytutu Nauk Prawno-Administracyjnych Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

Składam serdeczne podziękowania promotor pracy, Pani Prof. dr hab. Małgorzacie Gersdorf, za życzliwą opiekę, poświęcony czas, a także cenne wskazówki i uwagi.

Podziękowanie kieruję także do recenzentów pracy, Pana Prof. UW dr. hab. Krzysztofa Rączki i Pana Prof. dr. hab. Waleriana Sanetry, których wnikliwe uwagi wpłynęły na ostateczny kształt niniejszej pracy.

Wyrazy wdzięczności za inspirujące dyskusje i wymianę poglądów kieruję pod adresem Pana dr. Michała Raczkowskiego. Dziękuję również Panu dr. hab. Marcinowi Wiąckowi i Panu Prof. UAM dr. hab. Danielowi Erykowi Lachowi, LL. M., którzy podjęli trud zrecenzowania pracy na potrzeby wydania.