Góral Zbigniew (red.), Odpowiedzialność pracownicza

We współczesnej rzeczywistości gospodarczej praca może być świadczona w rozmaitych reżimach prawnych - począwszy od zróżnicowanych niepracowniczych form zatrudnienia o charakterze cywilnoprawnym, a skończywszy na zatrudnieniu typu pracowniczego – najbardziej pożądanym z punktu widzenia interesów osoby wykonującej pracę. Niezależnie od podstawy prawnej świadczenia pracy strony powstałego stosunku prawnego zobowiązują się do jego realizacji w ramach określonych reguł, wynikających ze specyfiki przepisów prawnych kształtujących dany stosunek prawny. Niewywiązywanie się przez strony z jego treści może doprowadzić do negatywnych skutków przewidzianych w przepisach prawa. W zależności od źródeł łączącej strony więzi prawnej różne będą owe skutki braku właściwego wykonywania (a niekiedy w ogóle niewykonania) ciążących na danych podmiotach obowiązków - mogą one być bardziej lub mniej rygorystyczne, powodować dolegliwości w sferze zarówno finansowej, jak i emocjonalnej podmiotu niewłaściwie realizującego swoje obowiązki.

Szczególnego znaczenia nabiera możliwość i zakres wyciągania konsekwencji prawnych w przypadku niewłaściwego wykonywania obowiązków przez osoby świadczące pracę w stosunkach pracy, w których mamy do czynienia z podporządkowaniem i silniejszą pozycją ekonomiczną podmiotu, na którego rzecz świadczona jest praca. Z jednej strony niezbędne jest zapewnienie mechanizmów umożliwiających realizację ochronnej funkcji norm prawa pracy, która polega na prawnym uprzywilejowaniu pod wieloma względami pracownika jako słabszego ekonomicznie i socjalnie kontrahenta w stosunku pracy, pozostającego w wielorakiej zależności od pracodawcy. Z drugiej jednak strony trudno odmówić skutecznej ochrony podmiotowi zatrudniającemu w razie niewykonania lub nienależytego wykonania przez pracownika obowiązków, które przyjmuje na siebie, nawiązując stosunek pracy. Pracodawca, realizując swoje cele gospodarcze i angażując własny kapitał, jest zainteresowany niezakłóconym przebiegiem procesu pracy oraz osiąganiem zamierzonych efektów, a to jest możliwe m.in. wtedy, gdy pracownicy zgodnie z przyjętym na siebie zobowiązaniem będą należycie wykonywali ciążące na nich obowiązki. Pracownik w toku świadczenia pracy wchodzi w szeroko pojęte kontakty interpersonalne zarówno ze współpracownikami, jak i osobami trzecimi, ma dostęp do majątku pracodawcy, często o dużej wartości, znacznie przewyższającej jego zdolności płatnicze. To wszystko powoduje, że pracodawcy muszą przysługiwać środki prawne mające na celu ochronę jego interesów, i to nie tylko ograniczające się do możliwości rozwiązania stosunku pracy.

Pracownik, który nie wykonuje swoich obowiązków pracowniczych bądź nienależycie je wykonuje, musi liczyć się z możliwością zastosowania wobec niego różnych sankcji przewidzianych w przepisach prawa pracy, składających się na odpowiedzialność pracowniczą. Zakres tej odpowiedzialności w dużej mierze zależy od ukształtowania obowiązków spoczywających na poszczególnych kategoriach pracowników. O zastosowaniu określonego środka prawnego decyduje w głównej mierze relacja, w jakiej pozostaje konkretne zachowanie pracownika do jego obowiązków objętych stosunkiem pracy .

Zespół środków prawnych znajdujących zastosowanie w przypadku niewykonania bądź nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych jest dość zróżnicowany. Naruszenie przez pracownika obowiązków wynikających ze stosunku pracy może doprowadzić do jego odpowiedzialności kompensacyjnej, przejawiającej się w odpowiedzialności materialnej za szkodę wyrządzoną pracodawcy. Ta odpowiedzialność ustanowiona została w celu umożliwienia dochodzenia odszkodowania od pracowników w razie wyrządzenia przez nich szkody przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych. Ten rodzaj odpowiedzialności nabiera szczególnego znaczenia w dobie gospodarki wolnorynkowej – ma w założeniu chronić interesy pracodawców, choć wyraźne jest oddziaływanie w ramach tej odpowiedzialności ochronnych norm prawa pracy, ograniczających znacznie obowiązek odszkodowawczy pracowników.

Z drugiej strony pracownik może zostać pociągnięty do odpowiedzialności niekompensacyjnej, która może przybrać postać odpowiedzialności porządkowej bądź dyscyplinarnej, w zależności od konkretnej grupy pracowników. Odpowiedzialność porządkowa ma inny charakter niż kompensacyjna odpowiedzialność materialna, co jest wynikiem tego, że jej celem nie jest naprawienie szkody wyrządzonej pracodawcy, ale zdyscyplinowanie pracowników do przestrzegania ustalonego porządku pracy. Mogłoby się wydawać, że w gospodarce wolnorynkowej, w której pracodawcy mają dość dużą możliwość kształtowania składu załogi swojej firmy, zbyteczne są instrumenty represyjno-wychowawcze w postaci kar porządkowych. W literaturze pojawiały się istotne argumenty przemawiające za całkowitą rezygnacją z posługiwania się karami porządkowymi, które nie do końca harmonizują z zobowiązaniową konstrukcją stosunku pracy, a przede wszystkim z pozycją przedsiębiorstwa jako podmiotu samodzielnego, w którym rezultat gospodarczy jest naczelnym kryterium oceny jego działalności.

Z kolei z odpowiedzialnością dyscyplinarną mamy do czynienia w przypadku ściśle określonych grup pracowników, których status uregulowany jest w tzw. pracowniczych pragmatykach służbowych. Podlegają oni odpowiedzialności dyscyplinarnej zamiast lub obok odpowiedzialności porządkowej. W przypadku odpowiedzialności dyscyplinarnej akcent położony jest nie tylko na normy o charakterze porządkowym, ale przede wszystkim na przestrzeganie szczególnych zasad etyki, godności i sumienności zawodowej. Ten rodzaj odpowiedzialności dotyczy osób zatrudnionych w sektorze publicznym, co stanowi o jej specyfice.

Mechanizmy prawne dotyczące odpowiedzialności pracowniczej należą raczej do stabilnych, choć niezwykle bogate orzecznictwo Sądu Najwyższego świadczy o ciągłych problemach interpretacyjnych dotyczących tej instytucji prawa pracy. Procedury obowiązujące w zakresie odpowiedzialności pracowniczej mają złożony charakter, co dodatkowo pogłębia problemy występujące w praktyce.

Niniejsza monografia stanowi próbę kompleksowego omówienia zagadnień związanych z odpowiedzialnością pracowniczą. W pierwszej części wyjaśnione zostało pojęcie odpowiedzialności pracowniczej, wskazany jej zakres podmiotowy, a także wyodrębnione zostały jej poszczególne rodzaje. Według przyjętej w uwagach wstępnych klasyfikacji odpowiedzialności pracowniczej w kolejnych częściach omawiana jest pracownicza odpowiedzialność kompensacyjna, na którą składa się odpowiedzialność materialna oraz pracownicza odpowiedzialność niekompensacyjna, do której z kolei zalicza się odpowiedzialność porządkową oraz dyscyplinarną.

W opracowaniu wykorzystane zostało bogate orzecznictwo Sądu Najwyższego, które pozwala wyjaśnić wiele wątpliwości interpretacyjnych oraz kontrowersji pojawiających się w płaszczyźnie stosowania odpowiedzialności pracowniczej, a także wysnuć wnioski de lege ferenda. Dla zwiększenia wymiaru praktycznego w monografii zamieszczono liczne przykłady oraz wzory pism i umów związanych z odpowiedzialnością pracowniczą.