Marciniak Jarosław, Odpowiedzialność karna pracodawcy

Prawa i obowiązki pracowników oraz pracodawców regulują normy prawa pracy. Najczęściej regulacje te są wystarczające, aby zapewnić prawidłowe funkcjonowanie stosunków pracy i ubezpieczeń społecznych. Zdarza się jednak, że pracodawcy, jako silniejsza ekonomicznie strona stosunku pracy, w istotny sposób naruszają prawa pracowników. Mogą wtedy podlegać odpowiedzialności cywilnej, wykroczeniowej, a w przypadku najcięższych naruszeń - także odpowiedzialności karnej. Należy jednak podkreślić, że odpowiedzialność karną - zgodnie z obowiązującą w prawie karnym zasadą ultima ratio - bierze się pod uwagę wówczas, gdy środki przewidziane w prawie pracy lub w innych gałęziach prawa nie są wystarczające do ochrony praw pracowników jako podmiotów stosunków pracy. W takiej sytuacji należy rozważać zastosowanie ostrzejszych środków, którymi dysponuje prawo karne, łącznie z karą pozbawienia wolności, która godzi w jedno z cenniejszych dóbr, jakim jest wolność człowieka. Powinno ono więc być stosowane z dużą ostrożnością oraz jedynie w przypadkach najcięższych naruszeń.

Przedmiotem pracy są aspekty dogmatyczne związane z odpowiedzialnością karną za naruszenie praw pracownika. Na wybór tematu wpłynęły względy natury teoretycznej i praktycznej, w szczególności wątpliwości interpretacyjne związane z określeniem ustawowych znamion czynów przewidzianych w art. 218 § 1 k.k. oraz wynikające stąd problemy w praktycznym stosowaniu tego przepisu. Nie bez znaczenia jest też fakt, że przestępstwo to nie było dotychczas przedmiotem szerszego zainteresowania przedstawicieli doktryny prawa karnego. Podczas obowiązywania dawnego Kodeksu karnego z 1969 r. spośród ważniejszych opracowań dotyczących prawnokarnej ochrony praw pracowników można wymienić monografię J. Leśniewskiego, Karno-sądowa ochrona praw pracownika według art. 190 k.k. Na podstawie obecnego Kodeksu karnego omawianym zagadnieniom najwięcej uwagi poświęcił W. Radecki, Przestępstwa i wykroczenia przeciwko prawom pracownika oraz Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, Rozdział XXVIII Kodeksu karnego. Komentarz. W pracach tych autor odniósł się do wszystkich przestępstw przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, nie koncentrując się szczegółowo na art. 218 § 1 k.k. Tymczasem przepis ten ma najszersze praktyczne zastosowanie spośród innych przepisów określonych w rozdziale XXVIII Kodeksu karnego. Jego omówienie więc jest uzasadnione brakiem opracowania koncentrującego się na problematyce odpowiedzialności karnej pracodawcy za naruszenie praw pracownika. Opracowanie takie jest tym bardziej potrzebne w dobie kryzysu gospodarczego oraz związanego z nim wzrostu bezrobocia, powodującego pogorszenie sytuacji pracowników.

Prawa pracownika zostały objęte kompleksową ochroną wraz z wejściem Kodeksu pracy (od 1975 r.). Wcześniej prawa te były chronione w wielu przepisach karnych sformułowanych w odrębnych aktach prawnych.

Kodeks karny z 1932 r. penalizował naruszenia reguł bezpieczeństwa i higieny pracy, takie jak nieumyślne spowodowanie śmierci, uszkodzeń ciała, narażenie pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo. Prawa pracowników chronione były również przez normy zawarte w dwóch rozporządzeniach Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 16 marca 1928 r.: o umowie o pracę pracowników umysłowych i o umowie o pracę robotników . Rozporządzenia te, odpowiednio w art. 52-55 oraz w art. 60-61, chroniły takie prawa pracownika, jak np. prawo do wynagrodzenia, poświadczenia zawarcia umowy o pracę, wydania dokumentów dotyczących zatrudnienia czy wypowiedzenia umowy zgodnie z prawem.

W art. 58 Prawa o wykroczeniach z 1932 r. określono wykroczenie polegające na niewpłacaniu do instytucji ubezpieczeń społecznych sum potrącanych na ich rzecz przy wypłacie wynagrodzenia . W art. 59 Prawa o wykroczeniach z 1932 r. penalizowane było złośliwe lub spowodowane lekceważeniem wstrzymywanie w całości albo w części należnego pracownikowi wynagrodzenia lub bezpodstawne obniżenie jego wysokości, albo zmuszanie pracownika do przyjęcia - zamiast należnej zapłaty w gotówce - wynagrodzenia w innej postaci.

W okresie Polski Ludowej po raz pierwszy naruszenie praw pracownika zostało uregulowane w przepisach dekretu z 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa . W przepisie art. 42 dekretu została przewidziana odpowiedzialność karna przełożonego lub pracodawcy, który złośliwie lub uporczywie uchylał się od wykonania ciążącego na nim ustawowego lub społecznego obowiązku dbałości o dobro pracowników i przez to narażał ich na szkodę. Przepis ten miał na względzie szczególną ochronę pracowników przed nadużyciami ze strony pracodawców lub osób będących przełożonymi, wypływającymi z aspołecznego stosunku do pracowników. Działanie przestępne polegało na złośliwym lub uporczywym uchylaniu się od wykonywania obowiązku dbałości o dobro pracowników, ciążącego bądź z mocy wyraźnego przepisu prawnego, bądź z przesłanek etycznych lub zwyczajowych. W przepisie tym penalizacją objęto uporczywe nieprzestrzeganie przepisów o czasie pracy, urlopach, ubezpieczeniu społecznym itp. .

W rozdziale XXVII Kodeksu karnego z 1969 r., zatytułowanym „Przestępstwa przeciwko prawom pracownika”, zawarte były dwa przepisy penalizujące naruszenia praw pracowników , a do ich znamion należało narażenie pracownika na niebezpieczeństwo. Artykuł 191 d.k.k. nie budził większych problemów podczas jego stosowania, natomiast art. 190 d.k.k. był przedmiotem wielu krytycznych ocen. W art. 190 d.k.k. nie wymieniono uprawnień pracownika, których naruszenie mogło powodować odpowiedzialność karną. Posłużono się blankietowym odesłaniem do „praw wynikających ze stosunku pracy lub z przepisów o ubezpieczeniu społecznym”.

Wprowadzenie do Kodeksu karnego z 6 czerwca 1997 r., w rozdziale zatytułowanym „Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową”, art. 218 § 1 sprawił, że objęto szerszą ochroną karną przypadki najpoważniejszych naruszeń praw pracowników. Przepis ten penalizuje złośliwe lub uporczywe naruszanie praw pracownika wynikających ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego, przez podmiot wykonujący czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. W art. 218 § 2 k.k. zaś została przewidziana odpowiedzialność karna, tego samego podmiotu, za odmowę ponownego przyjęcia do pracy osoby, o której przywróceniu orzekł właściwy organ, natomiast w § 3 penalizowane jest niewykonanie obowiązku - wynikającego z orzeczenia sądu - do wypłaty wynagrodzenia za pracę lub innego świadczenia ze stosunku pracy przez sprawcę określonego w § 1.

Artykuł 218 § 1 k.k. ma obecnie coraz szersze zastosowanie w praktyce. Sformułowanie jego ustawowych znamion - jak wspomniano - budzi jednak wiele wątpliwości interpretacyjnych. Zasadniczym celem pracy jest próba odpowiedzi na pytanie, jakie zmiany redakcyjne należałoby wprowadzić do omawianego przepisu, aby objąć jak najszerszą ochroną prawa osób wykonujących pracę zarobkową, a jednocześnie nie naruszyć funkcji gwarancyjnej prawa karnego. Dla realizacji tego celu konieczne będzie omówienie znamion dotyczących przedmiotu ochrony, strony przedmiotowej, podmiotu oraz strony podmiotowej występku z art. 218 § 1 k.k., a także przedstawienie orzecznictwa sądów oraz poglądów przedstawicieli doktryny prawa karnego i prawa pracy, podejmujących próbę rozstrzygnięcia nasuwających się wątpliwości interpretacyjnych.

Przedmiotem ochrony przestępstwa z art. 218 § 1 k.k. są prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczeń społecznych. Ze względu na to, że Kodeks karny nie definiuje pojęcia „pracownik” ani nie wymienia jego praw, należy sięgnąć do regulacji zawartych w prawie pracy. Stąd konieczność omówienia stosunku pracy oraz powstającego w jego następstwie stosunku ubezpieczeń społecznych jako źródeł uprawnień pracowniczych, a także wskazania różnic między stosunkiem pracy a stosunkami cywilnoprawnymi i administracyjnoprawnymi, w ramach których świadczona jest praca. Pracownik, jako strona stosunku pracy, jest jednocześnie przedmiotem oddziaływania przestępnego sprawcy występku z art. 218 § 1 k.k., natomiast pracodawca jest podmiotem sprawczym tego przestępstwa. Treścią stosunku pracy są prawa i obowiązki stron. Naruszenie praw pracownika wynikających ze stosunku pracy lub ubezpieczeń społecznych stanowi znamię strony przedmiotowej omawianego występku.

Nie ulega wątpliwości, że pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, mianowania, wyboru, spółdzielczej umowy o pracę, jeżeli ma zdolność pracowniczą (art. 2, 22 § 2 i 3 k.p.). Wśród przedstawicieli doktryny nie ma jednolitości poglądów, czy pracownikiem w rozumieniu omawianego przepisu może być również osoba świadcząca pracę, a nie mająca zdolności pracowniczej, osoba zatrudniona na podstawie stosunku administracyjnoprawnego, cywilnoprawnego, a także czy art. 218 § 1 k.k. penalizuje naruszenie praw kandydata na pracownika, byłego pracownika oraz członków ich rodzin . Rozbieżności poglądów w tej kwestii wynikają z tytułu rozdziału XXVIII Kodeksu karnego, sugerującego, że ochroną objęto prawa wszystkich osób wykonujących pracę zarobkową, a także ze sformułowania art. 22 § 11 k.p. Przepis ten stanowi, że w przypadku gdy pracownik zobowiązał się do wykonywania pracy określonego rodzaju, na rzecz pracodawcy, pod jego kierownictwem, w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca zobowiązał się do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem - jest to zatrudnienie na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej umowy. Nie jest dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę - umową cywilnoprawną w przypadku, gdy zatrudnienie nosi wskazane cechy (art. 22 § 1² k.p.).

W pracy zostanie omówiona kwestia, czy jest pracownikiem w rozumieniu art. 218 § 1 k.k. osoba formalnie zatrudniona na podstawie umowy cywilnoprawnej w sytuacji, gdy faktycznie świadczona przez nią praca odpowiada cechom stosunku pracy. Istotna będzie również odpowiedź na pytanie, czy sąd karny władny jest rozstrzygnąć tę wątpliwość oraz czy można rozważać odpowiedzialność karną za naruszenia praw pracownika mające miejsce przed formalnym ustaleniem stosunku pracy.

Zostanie także przedstawiona - niewyjaśniona dotychczas w doktrynie prawa karnego - kwestia możliwości stosowania art. 218 § 1 k.k. w przypadku naruszenia praw osób wykonujących pracę na podstawie stosunku pracy, ale w ramach prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej.

Nie tylko pojęcie „pracownik”, ale również inne ustawowe znamiona strony przedmiotowej przestępstwa przewidzianego w art. 218 § 1 k.k. zostały ujęte w sposób nieprecyzyjny. Ustawodawca w tym przepisie nie wymienił praw pracowniczych wynikających ze stosunku pracy i ubezpieczeń społecznych, których naruszenie może skutkować odpowiedzialnością karną, odsyłając w tym zakresie do unormowań zawartych w innych aktach prawnych. Sformułowanie przepisu w sposób blankietowy z jednej strony jest środkiem do szerszej realizacji funkcji ochronnej, z drugiej jednak budzi wątpliwości z uwagi na zasadę nullum crimen sine lege certa. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wskazywał, że zarówno wszystkie elementy czynu zabronionego, jak i grożące za jego popełnienie kary muszą być określone w samej ustawie, i to w sposób kompletny, precyzyjny i jednoznaczny .

Przedmiotem dysertacji będzie wskazanie praw pracowniczych objętych ochroną karnoprawną oraz próba odpowiedzi na pytanie, czy możliwe jest enumeratywne wyszczególnienie tych praw. Z definicji stosunku pracy, zawartej w art. 22 § 1 k.p., wynikają bezpośrednio dwa prawa pracownika, a mianowicie prawo do zatrudnienia go i prawo do wynagrodzenia. Pozostałe prawa mają swoje umocowanie w przepisach Konstytucji RP, Kodeksu pracy, w przepisach innych ustaw oraz można je także sfrormułować na podstawie orzecznictwa sądowego.

Przestępstwo z art. 218 § 1 k.k. jest przestępstwem indywidualnym właściwym, jego sprawcą może być podmiot wykonujący czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Nie budzi wątpliwości, że sprawcą wymienionego występku może być pracodawca w rozumieniu art. 3 k.p. Ze względu na sformułowanie dyspozycji pojawia się wątpliwość, jakie inne podmioty mogą odpowiadać karnie za przestępstwo z art. 218 § 1 k.k., w szczególności, czy mogą to być osoby niezwiązane z zakładem pracy, w którym zatrudniony jest pracownik. Zostanie również poruszona kwestia form współdziałania osób w popełnieniu przestępstwa, które stanowią podmiotowe rozszerzenie karalności, przesłanki odpowiedzialności współsprawcy za przestępstwo przewidziane w art. 218 § 1 k.k., sprawcy kierowniczego, sprawcy polecającego, jak również podżegacza i pomocnika. Stosownie do art. 21 § 2 k.k., jeżeli okoliczność osobista dotycząca sprawcy, wpływająca chociażby tylko na wyższą karalność, stanowi znamię czynu zabronionego, współdziałający podlega odpowiedzialności karnej przewidzianej za ten czyn zabroniony, gdy o tej okoliczności wiedział, chociażby go nie dotyczyła.

Opracowanie zawiera również poglądy przedstawicieli doktryny dotyczące rozumienia pojęć (znamion) „złośliwość” i „uporczywość”. Znamiona strony podmiotowej przestępstwa zostały sformułowane w sposób ocenny i nieostry, mimo że są niezwykle istotne, gdyż stanowią kryterium rozgraniczające przestępstwo z art. 218 § 1 k.k. od wykroczeń przeciwko prawom pracownika. Należy również odpowiedzieć na pytanie, czy w odniesieniu do „uporczywości” uprawnione jest twierdzenie, że przestępstwo to może być popełnione także w zamiarze ewentualnym.

W części empirycznej pracy zostanie przedstawiona dynamika skazań za przestępstwo z art. 218 § 1 k.k. w świetle statystyk sądowych oraz Państwowej Inspekcji Pracy. Problematyka ta jest szczególnie aktualna w obliczu kryzysu finansowego, rzutującego na stan polskiej gospodarki i rynek pracy. Na skalę przestępstw przeciwko prawom pracownika ma niewątpliwie wpływ sytuacja społeczno-gospodarcza kraju. Dobrej sytuacji ekonomicznej towarzyszy wzrost dochodów, stabilizacja gospodarcza oraz spadek bezrobocia. Czynniki te powodują, że zmniejsza się liczba omawianych przestępstw. Kiedy natomiast poziom bezrobocia wzrasta, liczba przestępstw popełnianych przez pracodawców - jako silniejszej ekonomicznie strony stosunku pracy - zwiększa się. W latach 1970-1990 za występek z art. 190 d.k.k. skazano zaledwie 33 osoby. Począwszy od wejścia w życie Kodeksu karnego z 1997 r., tj. od 1 września 1998 r. do końca 2006 r., za przestępstwo z art. 218 k.k. skazano łącznie 3621 osób. Od 1998 r. do 2004 r. liczba skazań za to przestępstwo sukcesywnie rosła. Od 2005 r. zaznaczył się niewielki spadek skazań.

Poruszając kwestię związaną ze zbiegiem art. 218 § 1 k.k. z innymi przepisami z rozdziału XXVIII Kodeksu karnego, rozważano, czy przepis ten może pozostawać w zbiegu kumulatywnym z art. 219 i 220 § 1 k.k. w sytuacji, gdy sprawca wypełnia swoim zachowaniem znamiona wymienionych przepisów.

Porównując polską regulację ochrony praw osób wykonujących pracę zarobkową z regulacją zawartą w ustawodawstwach karnych niektórych państw europejskich, można zgłosić propozycje zmian redakcyjnych art. 218 k.k. Przepis ten bowiem powinien być sformułowany w sposób precyzyjny i jednoznaczny. Właściwa regulacja karna powinna zapewnić możliwie szeroką ochronę praw osób wykonujących pracę zarobkową przed najpoważniejszymi naruszeniami.

Odpowiedzialność karna nie jest panaceum na przestępczość, niemniej jednak trafne formuły legislacyjne stanowią ważne narzędzie umożliwiające skuteczną walkę z pracodawcami, którzy w rażący sposób naruszają prawa słabszej strony stosunku pracy, tj. pracowników.