Pietrzyk Tomasz, Odpowiedzialność karna menedżerów spółek handlowych

Niniejsza praca łączy w sobie dwie gałęzie prawne, a mianowicie prawo karne oraz prawo handlowe, ze szczególną rolą prawa spółek handlowych, jej celem jest bowiem omówienie odpowiedzialności karnej grożącej osobom, które w swoim życiu zawodowym zajmują się szeroko rozumianym zarządzaniem spółkami handlowymi. W znakomitej większości przypadków spółki handlowe uczestniczą w sposób profesjonalny w obrocie gospodarczym, który należy rozumieć jako „całokształt faktycznych i formalnych stosunków gospodarczych, tj. opartych na ustawowej działalności gospodarczej” . Obecnie prowadzenie przedsiębiorstwa w formie spółki handlowej jest niezwykle popularne oraz często spotykane i z tego względu podmioty te są narażone na niebezpieczeństwo wynikające z naruszenia wartości będących podstawą obrotu gospodarczego . Zachowania godzące w te wartości są w pierwszej kolejności regulowane przez prawo cywilne, które dysponuje instrumentami przywracającymi stan sprzed naruszenia określonych wartości. Jest to całkowicie naturalne i pożądane, aby dziedzina prawa, która reguluje stosunki gospodarcze, tj. prawo cywilne, w tym prawo gospodarcze prywatne, posiadała odpowiednie instytucje prawne będące sankcjami cywilnoprawnymi za sprzeniewierzenie się ustalonym regułom przez podmioty tych stosunków. Niekiedy jednak sankcje cywilnoprawne są niewystarczające, aby zadośćuczynić zachowaniom godzącym w wartości, według których uregulowany jest obrót gospodarczy. Może to wynikać z istoty i celów instytucji cywilnoprawnych, które w przypadku zaistnienia naruszenia określonych wartości mają za zadanie przywrócić stan sprzed naruszenia, co sprowadza się do wyrównania strat w aspekcie ekonomicznym. Odbudowa ekonomiczna jest jednak w wielu przypadkach zbyt słabym środkiem reakcji na naruszenia reguł obrotu gospodarczego. Często konieczne jest zastosowanie intensywniejszych i bardziej dolegliwych sankcji, które skłonią osobę dokonującą określonych naruszeń do zaprzestania takich zachowań, a w niektórych przypadkach pożądane jest nawet czasowe wyeliminowanie takiej osoby z obrotu gospodarczego. Z uwagi na charakter i cel regulacji cywilnoprawnych zastosowanie takich środków na gruncie prawa cywilnego nie jest możliwe. W takich sytuacjach konieczne jest sięgnięcie po środki reakcji karnej, których zastosowanie wobec sprawcy naruszenia może dopiero skutecznie odstraszyć go od dalszego sprzeniewierzania się regułom obrotu gospodarczego, a niekiedy zmusić do zaprzestania profesjonalnego prowadzenia działalności w obrocie gospodarczym. Z tego względu ustawodawca wprowadził do polskiego porządku prawnego w ustawie z 6.06.1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2019 r. poz. 1950), jak również w innych ustawach szczególnych przepisy karne regulujące określone typy czynów zabronionych, których znamiona czynności wykonawczych są odzwierciedleniem tych najistotniejszych i najbardziej dolegliwych naruszeń wartości, na których opiera się obrót gospodarczy. Ustawodawca wybrał bowiem spośród wielu możliwych naruszeń te, które jego zdaniem wymagają zastosowania instytucji prawnokarnych. Wprowadzenie takich przepisów karnych chroniących obrót gospodarczy spowodowało wyodrębnienie szczególnej dyscypliny z zakresu prawa karnego, jaką jest prawo karne gospodarcze . Nie budzi z kolei wątpliwości, iż przepisy regulujące odpowiedzialność karną osób zarządzających spółkami handlowymi, z uwagi na status spółek handlowych oraz cel ich działalności, należą do dziedziny prawa karnego gospodarczego. Można zatem określić czyny zabronione uregulowane tymi przepisami jako przestępstwa gospodarcze (tj. godzące w obrót gospodarczy, a dokładnie w jego zasady).

Wszystkie przepisy karne regulujące odpowiedzialność karną osób zarządzających spółkami handlowymi charakteryzują się określonymi cechami, które skłaniają do poczynienia w tym zakresie odrębnych rozważań . Co prawda ogólne instytucje prawa karnego są aktualne dla wszystkich przepisów karnych, ale specyfika kontekstu stosowania tych przepisów, jakim jest obrót gospodarczy, wymusza osobliwą argumentację. Przeprowadzona w niniejszej pracy analiza poszczególnych podstaw odpowiedzialności karnej uwzględnia odpowiednie regulacje z zakresu prawa spółek handlowych, co daje całościowy obraz modelu kryminalizacji w omawianym obszarze. Należy pokreślić, iż poszczególne regulacje prawa gospodarczego prywatnego oddziałują na zakres odpowiedzialności karnej w ten sposób, że odpowiedzialność ta jest uzależniona od treści właściwych przepisów dotyczących spółek handlowych, w tym szczegółowej treści praw i obowiązków osób pełniących kierownicze funkcje w tych spółkach, których czyny są przedmiotem karnoprawnej oceny. Taka kompleksowa analiza, uwzględniająca nie tylko instytucje prawnokarne, lecz także regulacje gospodarcze w łącznym ujęciu pozwala dokonać prawidłowej wykładni przepisów statuujących poszczególne przestępstwa gospodarcze . Podobnie jak przy innych typach czynów zabronionych dokonywanych w ramach obrotu gospodarczego w nauce prawa karnego gospodarczego nie wypracowano jednolitych zasad interpretacji prawnokarnej w odniesieniu do omawianych przestępstw godzących w dobra prawne spółek handlowych .

Dokonanie analizy prawnokarnej w obrębie omawianych zagadnień wymaga w pierwszej kolejności sięgnięcia po właściwe przepisy z zakresu prawa spółek handlowych i dokonania ich interpretacji w kontekście przepisów karnych, które są stosowane w procesie ustalania odpowiedzialności karnej osoby sprawującej kierowniczą funkcję w danej spółce handlowej. Wymagane jest bowiem sięgnięcie przede wszystkim do przepisów określających treść praw i obowiązków poszczególnych osób zarządzających spółką, gdyż omawiane przepisy karne odnoszą się do tych praw i obowiązków, przytaczając je w swojej treści lub odsyłając do odpowiednich regulacji innych ustaw. Dla odpowiedzialności karnej tych osób znaczenie ma również sposób prawnego zorganizowania poszczególnych rodzajów spółek handlowych, w tym statusu osób pełniących w nich określone funkcje, sposób ich prawnego funkcjonowania w stosunkach zewnętrznych, w tym w stosunkach z podmiotami publicznymi i innymi uczestnikami obrotu gospodarczego.

W dalszej kolejności należy omówić poszczególne znamiona typów czynów zabronionych dotyczących osób zarządzających spółkami handlowymi.

Specyfika omawianych przestępstw opiera się przede wszystkim na treści znamion czynności wykonawczych. Jak już powyżej wspomniano, treść tych znamion odpowiada określonym regulacjom prawa spółek handlowych, znajdującym się we właściwych ustawach, których przedmiot dotyczy kwestii objętej zakresem analizowanego przepisu karnego. Takie ukształtowanie odpowiedzialności karnej jest typowe dla przepisów karnych gospodarczych, gdyż ich interpretacja wymaga szczegółowej analizy właściwych regulacji z zakresu prawa gospodarczego prywatnego.

Kolejną cechą omawianych przestępstw jest znamię podmiotu. Wszystkie analizowane typy czynów zabronionych są przestępstwami indywidualnymi, co oznacza, że ustawowa treść przepisów karnych ogranicza możliwość popełnienia tych czynów do określonych podmiotów . Należy zwrócić uwagę, iż w niektórych przepisach statuujących omawiane typy czynów zabronionych ustawodawca wprost odnosi się do określonych podmiotów, wymieniając je w opisie ustawowego czynu , w innych zaś indywidualny charakter przestępstwa wynika z treści znamion czynności wykonawczej, które pośrednio wskazują na określony katalog osób mogących dokonać danego typu czynu zabronionego. Możliwość popełnienia omawianych przestępstw wynika z określonego ukształtowania praw i obowiązków osób zarządzających spółkami handlowymi. Przyznanie im określonych praw w spółce i nałożenie na nich określonych obowiązków aktualizuje potencjalną odpowiedzialność karną tych osób.

Znamiona strony podmiotowej również wykazują osobliwe cechy, które wymagają szerszego omówienia. W ramach analizowanych przestępstw w procesie ustalania tych znamion występuje charakterystyczny mechanizm, którego zdekodowanie pozwala na określenie treści tego znamienia w konkretnych okolicznościach. Wypracowane przez doktrynę prawa karnego ogólne rozważania na temat umyślności i nieumyślności znajdują zastosowanie w kontekście przestępstw popełnianych przez osoby zarządzające spółkami handlowymi, lecz specyficzny jest obraz tego znamienia, który, z uwagi na tło, jakim jest obrót gospodarczy, ulega niekiedy istotnym deformacjom.

Specyficzne są również sankcje karne, których wymierzenie jest pożądane za przestępstwa popełnione w związku z zarządzaniem spółkami handlowymi. Poszczególne instytucje prawnokarne, w tym kary, środki karne oraz inne rodzaje reakcji prawnokarnych, pozostają aktualne na gruncie wszystkich rodzajów przestępstw, lecz różnica polega na odmiennej niż w przypadku innych typów czynów zabronionych, osobliwej ocenie dyrektyw wymiaru sankcji karnych. Przy ocenie tych dyrektyw należy mieć na uwadze cywilnoprawny rodowód naruszonych wartości, co determinuje kształt reakcji karnej. Oznacza to, iż prawo karne powinno przede wszystkim koncentrować się na skutkach stosowanych sankcji w obszarze obrotu gospodarczego, tak aby cele kar, środków karnych i innych rodzajów reakcji karnych zostały zrealizowane w sferze, w której sprawca naruszył określone wartości i wyrażające je zasady. Uzasadnione jest to w szczególności subsydiarnym charakterem prawa karnego wobec zachowań ocenianych w pierwszej kolejności na gruncie prawa cywilnego, co oznacza, iż w praktyce kwestionowane zachowanie najpierw poddane jest ocenie na gruncie przepisów cywilnoprawnych, a dopiero w dalszej kolejności sięga się po przepisy karne.

Z uwagi na skomplikowane merytorycznie zagadnienia na styku prawa karnego i prawa prywatnego gospodarczego omawiane typy czynów zabronionych w praktyce stosowania prawa nie są poddawane wystarczającej analizie, która wymaga istotnego zaangażowania i niekiedy specjalistycznej wiedzy. Niniejsza praca sprowadza się zatem do omówienia ogólnych instytucji prawnokarnych oraz syntetycznego przedstawienia regulacji z zakresu prawa spółek handlowych, a następnie określenia cech charakterystycznych dla wszystkich omawianych przestępstw, w tym konsekwencji wynikających z zastosowania poszczególnych instytucji z dwóch różnych dziedzin prawnych .

Prawidłowa ocena zachowań uczestników obrotu gospodarczego w kontekście omawianych typów czynów zabronionych jest niezwykle istotna i pożądana w praktyce stosowania prawa, gdyż kształtuje świadomość uczestników obrotu gospodarczego w zakresie dopuszczalnych i akceptowalnych przez prawo zachowań, a tym samym pomaga wyznaczyć prawidłowe granice dopuszczalnego ryzyka gospodarczego.

Na zakończenie należy nadmienić, iż niniejsza praca nie ma na celu poruszenia wszystkich możliwych problemów prawnych z zakresu prawa karnego gospodarczego oraz analizy wszystkich przepisów statuujących przestępstwa, które potencjalnie mogą popełnić osoby zarządzające spółkami w związku z ich działalnością w tych spółkach. Uwzględnienie wszystkich możliwych przestępstw przekraczałoby bowiem ramy tego opracowania. W konsekwencji wybrano najbardziej typowe pod względem potencjalności popełnienia rodzaje przestępstw dla osób sprawujących kierownicze funkcje w spółkach handlowych oraz dokonano analizy wybranych instytucji prawnokarnych, które w kontekście obszaru ich stosowania charakteryzują się najbardziej osobliwymi cechami w porównaniu z przestępstwami powszechnymi.