Sztobryn Karolina, Ochrona programów komputerowych w prawie własności intelektualnej w Unii Europejskiej

I. Jednym z największych osiągnięć postępu technologicznego współczesnego świata było niewątpliwie stworzenie komputera, który w 1982 r. został uznany przez magazyn „Time” za najbardziej znaczącą „osobowość roku” . Symbolika tego wydarzenia pokazuje, jak doniosłe znaczenie w codziennym życiu zyskał komputer, obok takich urządzeń, jak telefon, radio i telewizja . Same komputery, bez wprowadzenia do nich programów, nie mają jednak żadnej wartości użytkowej, gdyż w rzeczywistości to programy komputerowe przesądzają o możliwości użycia komputera i dzięki nim możliwe jest szybkie i efektywne wykonywanie czynności życia codziennego należących do dziedziny rozrywki, nauki, informatyki, a sam „komputer bez programu jest pustą maszyną, jak samolot bez pilota” .

Historia komputera i oprogramowania jest bardzo współczesna . Ich spektakularny rozwój zaczął się pod koniec lat 50. ubiegłego stulecia , przejawiając się w zasadniczej zmianie konstrukcji pierwotnych wersji komputera, a co za tym idzie i jego przydatności w gospodarczym świecie . Największy rozwój komputerów przypada jednak na lata 70. XX w. , kiedy to wyprodukowano pierwszy mikroprocesor – CPU (Central Processing Unit) oraz pierwszy domowy komputer – ALTAIR 8800. Takie komputery miały niewielką liczbę użytkowników, znajdowały się przede wszystkim na uniwersytetach oraz w dużych przedsiębiorstwach, a oprogramowanie nie stanowiło niezależnego przedmiotu, lecz część komputera. Nie dostrzegano zatem potrzeby ochrony oprogramowania jako niezależnego dobra własności intelektualnej posiadającego wartość ekonomiczną. Dopiero gdy komputery stawały się bardziej powszechne niezależne grupy programistów zaczęły tworzyć programy odpowiadające potrzebom użytkowników, stawiając producentów przed dylematem, czy w dalszym ciągu łączyć sprzedaż komputerów z oprogramowaniem, co mogło wiązać się z utratą znacznych zysków, czy też oferować oprogramowanie niezależnie od komputera, co z kolei mogło spowodować utratę kontroli nad produktem .

Obecnie oprogramowanie jest najbardziej gwałtownie rozwijającą się dziedziną branży komputerowej . I choć wciąż to Stany Zjednoczone są niezaprzeczalnym liderem w jego produkcji, kontrolując około 70% rynku, a rola Japonii w tej dziedzinie coraz bardziej wzrasta , to również Europa stanowi istotny rynek i miejsce tworzenia programów komputerowych .

Rozwój techniki w dziedzinie komputerowej był oznaką nadchodzącej rewolucji technologicznej i tworzenia się tzw. nowej gospodarki (gospodarki elektronicznej lub gospodarki cyfrowej) nastawionej na właściwe zastosowanie wiedzy, nie zaś na produkcję dóbr fizycznych. Postawił także prawodawców oraz prawników w obliczu problemów prawnych, które mogły pojawić się w ramach funkcjonowania nowej dziedziny prawa . Wykorzystanie programów komputerowych w każdej sferze życia powoduje bowiem konieczność ich należytej ochrony przed nieuprawnionym użyciem .

Problematyka prawna wyodrębniającej się dziedziny prawa komputerowego , odnoszącej się m.in. do takich tematów, jak ochrona programów komputerowych, umów oraz przestępstw komputerowych, interpretowana była zarówno przez praktyków, jak i doktrynę przedmiotu w Europie za pomocą zasad prawnych zawartych w dobrze pod tym względem rozwiniętym systemie prawa amerykańskiego . Nie było wątpliwości, że programy komputerowe jako dobra niematerialne powstające w zasadzie wyłącznie poprzez umysłową działalność człowieka, a także mające wyraźny wymiar ekonomiczny powinny podlegać ochronie . Należy jednak zauważyć, że zupełnie nowe reguły prawne tworzone z myślą o programach komputerowych oraz mające zastosowanie tylko do tego rodzaju dóbr niematerialnych stanowią wyłącznie wycinek regulacji odnoszącej się do zasad ochrony programów komputerowych. Znacząca część przepisów zawarta jest w aktach prawnych należących do dziedziny prawa własności intelektualnej, tj. prawa autorskiego, patentowego oraz zwalczania nieuczciwej konkurencji, które nie były tworzone z myślą o programach komputerowych. W tym przypadku nastąpiła subsumcja ochrony tego dobra do tradycyjnych reguł ochrony praw własności intelektualnej i dlatego w wielu aspektach ochrona ta jest nieadekwatna do rzeczywistych potrzeb ochrony programów komputerowych.

II. Początkowo programy komputerowe chronione były wyłącznie jako tajemnica handlowa. Z czasem jednak, w celu silniejszej ochrony twórców, zaczęto stosować istniejące autorskoprawne oraz patentowe regulacje lub tworzyć zupełnie nowe przepisy. Obecnie w ramach prawa własności intelektualnej program komputerowy może być chroniony na podstawie prawa autorskiego, patentowego i jako tajemnica handlowa. Różnica w poszczególnych formach ochrony jest zasadnicza, a jej zakres zależy także od rodzaju oprogramowania oraz elementów wchodzących w jego skład . Brak możliwości uzyskania ochrony na podstawie jednego z tych praw nie pozbawia prawa dochodzenia ochrony na podstawie innego, z tym że ochrona w ramach wskazanych trzech dziedzin nie ma charakteru kumulacyjnego, lecz raczej komplementarny , gdyż prawo autorskie, patentowe oraz przepisy o ochronie tajemnicy handlowej chronią różne elementy programu komputerowego, stanowiące w rzeczywistości odmienne dobra niematerialne.

Po pierwsze, na podstawie prawa autorskiego chroniony jest utwór, tj. program komputerowy wyrażony w kodzie maszynowym lub źródłowym. Po drugie, w ramach prawa patentowego ochronie podlega wynalazek, który nie jest programem jako takim, a wynalazkiem urzeczywistnianym za pomocą programu komputerowego . I po trzecie, jako tajemnica handlowa chroniona jest informacja. Pomiędzy tymi formami ochrony występują zasadnicze różnice w zakresie przedmiotowym ochrony (brak ochrony idei w prawie autorskim versus ochrona idei w prawie patentowym oraz zwalczania nieuczciwej konkurencji), praw uprawnionego wynikających z poszczególnych dziedzin prawa własności intelektualnej (tzw. prawny monopol w prawie patentowym versus uprawnienie do zakazania kopiowania utworu), sposobu uzyskania ochrony (formalna procedura w prawie patentowym versus automatyczna – po spełnieniu przesłanek – ochrona w prawie autorskim oraz ochrona jako tajemnica handlowa), a także natury dobra (natura estetyczna w prawie autorskim versus przemysłowa w prawie patentowym).

III. Dlatego też, skoro program komputerowy jest wytworem intelektu ludzkiego leżącym na granicy pomiędzy tekstem, funkcją i informacją , to i dookreślenie, czym jest sam program, wymaga stworzenia odmiennych definicji na potrzeby każdej z dziedzin prawa własności intelektualnej. Potocznie jednak w ramach wskazanych wyżej trzech systemów używa się ogólnego sformułowania „program komputerowy”, „oprogramowanie” lub też z języka angielskiego software. Warto jednak podkreślić, że zamienne stosowanie tych pojęć nie jest właściwe, gdyż w rzeczywistości nie są one tożsame. Pojęcie software jest nadrzędne w stosunku do terminu „program komputerowy”, gdyż obejmuje dokumenty, materiał przygotowawczy, opis programu, elementy graficzne i audiowizualne. Sam program komputerowy jest natomiast częścią składową software'u, lecz nie jest softwarem jako takim . „Oprogramowanie” zaś to pojęcie pochodne w stosunku do programu komputerowego, gdyż stanowi zbiór połączonych funkcjonalnie programów . Software i „oprogramowanie” są dobrami związanymi z programami komputerowymi i dlatego są chronione w ramach wymienionych dziedzin prawa własności intelektualnej.

IV. Pozostając przy kwestii tematyki monografii, określonej jako ochrona programów komputerowych w prawie własności intelektualnej w Unii Europejskiej, należy stwierdzić, że termin „prawo własności intelektualnej” obejmuje tak prawo autorskie, prawo własności przemysłowej, jak i prawo zwalczania nieuczciwej konkurencji, a wyrażenie tego pojęcia w liczbie pojedynczej sugeruje istnienie dziedziny prawa, jaką jest prawo własności intelektualnej, co do czego nie ma zgody w literaturze przedmiotu. Prawo własności intelektualnej przez długie lata silnie związane było z prawem cywilnym, jednak obecnie odnosi się także do prawa administracyjnego oraz karnego, dotyka takich zagadnień, jak prawa człowieka, zdrowie publiczne, informacja i komunikacja . Ponadto postrzeganie własności intelektualnej jedynie przez pryzmat prawa jest niesłuszne, gdyż w jej ramach decydujące znaczenie mają takie dziedziny nauki, jak ekonomia, fizyka, chemia oraz informatyka. Niejednolitość charakteru stosunków prawa własności intelektualnej powoduje zatem, że nie możemy zaliczyć tego prawa do jednej gałęzi prawa, gdyż stanowi ono zespół przepisów z różnych gałęzi prawa. Głównym podłożem regulacji jest prawo cywilne, które nie reguluje jednak w sposób kompleksowy i wyczerpujący problematyki prawa własności intelektualnej. Sceptycznie do budowania konstrukcji prawa autorskiego jako cywilnego prawa podmiotowego podchodził prof. S. Grzybowski, który podkreślał, że prawo autorskie nie wchodzi jako całość do żadnej z gałęzi prawa i nie tworzy jej części . Skłaniam się więc do uznania prawa własności intelektualnej za odrębną dziedzinę prawa , na którą składa się szeroki zakres przedmiotowy odzwierciedlony w rozległej liczbie aktów prawnych należących do różnych gałęzi prawa. Rzadko która dziedzina prawa posiada tak urozmaiconą zawartość i skomplikowaną regulację.

Dla potrzeb opracowania przyjęłam także, że „prawo własności intelektualnej w Unii Europejskiej” to prawo o charakterze wspólnym dla całej UE, harmonizujące prawo i stanowiące bazę prawną dla państw członkowskich UE oraz przyjętych przez nie rozwiązań. Są to zatem regulacje wydane przez UE w postaci aktów prawa pierwotnego oraz wtórnego, tj. rozporządzeń i dyrektyw, ale także prawo międzynarodowe wyrażone w konwencjach, które pełni również rolę harmonizującą prawo państw członkowskich UE. Zakres analizy regulacji prawnych jest uzasadniony faktem, że ponadnarodowe akty z dziedziny prawa własności intelektualnej mają zasadnicze znaczenie dla kształtowania regulacji krajowych. Wpływ ten jest nieporównywalnie większy niż w pozostałych dziedzinach prawa, w szczególności ze względu na okoliczność, że wytwory działalności intelektualnej z łatwością przekraczają granice państw i mimo że prawo to w przeważającej części cechuje się terytorialnym charakterem, to prawodawstwo ponadnarodowe wpływa bezpośrednio na przepisy prawa krajowego.

V. Analiza podjęta w książce zostanie przeprowadzona w oparciu o materialnoprawne przepisy odnoszące się do ochrony programów komputerowych z dziedziny prawa własności intelektualnej obowiązujące w UE. Zakresem badań objęłam te regulacje, które zapewniają ochronę programów komputerowych przed ich naruszeniem lub przed naruszeniem elementów, które składają się na program komputerowy. Przepisy te zawarte są w regulacjach prawa autorskiego, prawa patentowego oraz w prawie zwalczania nieuczciwej konkurencji. Pomimo iż prawo nieuczciwej konkurencji jest zasadniczo odmiennym fragmentem prawa własności intelektualnej chroniącym ipso iure uczciwą konkurencję, nie zaś podmiot uprawniony do konkretnego dobra własności intelektualnej, to jednak ochrona informacji nieujawnionej zapewnia dodatkowe zabezpieczenie praw podmiotu uprawnionego do programu komputerowego.

Z zakresu analizy wyłączyłam natomiast kwestie praw do znaków towarowych oznaczających programy komputerowe oraz dotyczące naśladownictwa produktu. Poza zakresem pracy pozostaje także analiza odnoszącą się do tzw. wolnego oprogramowania (ang. open source), stanowiącego pewną alternatywę dla oprogramowania, wobec którego twórcy lub inni uprawnieni wykazują zainteresowanie ochroną wynikającą z praw własności intelektualnej. W przeciwieństwie do koncepcji oprogramowania „własnościowego” ruch open source wspiera swobodny użytek oraz możliwość modyfikacji programów komputerowych, umożliwiając swobodny dostęp do kodu źródłowego w celu opracowania nowych programów przez społeczność wolnego oprogramowania.

VI. Objęcie programów komputerowych ochroną w ramach prawa własności intelektualnej stanowi dowód próby dostosowywania prawa do rozwoju technologicznego. Programy są jednak szczególnego rodzaju dobrami niematerialnymi, gdyż charakteryzują się niejednolitą strukturą. Złożone są z elementów przybierających postać utworu chronionego prawem autorskim, rozwiązania traktowanego jako wynalazek i przez to regulowanego prawem własności przemysłowej oraz informacji, które w pewnych okolicznościach stanowią niejawne informacje handlowe. W zależności zatem od tego, do jakich elementów programu będziemy się odnosić, będą one podlegały innemu reżimowi ochrony. Dlatego w celu wprowadzenia czytelnika w skomplikowaną problematykę ochrony programów komputerowych w rozdziale I książki omówiłam zagadnienia odnoszące się do programu komputerowego jako przedmiotu ochrony w ramach prawa własności intelektualnej oraz dokonałam charakterystyki prawa własności intelektualnej z punktu widzenia aktów prawnych należących do międzynarodowego prawa własności intelektualnej w zakresie, w jakim mają one wpływ na ochronę programów komputerowych, a także naruszeń tego prawa poprzez akty tzw. piractwa komputerowego.

Wskazanie aktualnych rozwiązań i kierunków rozwoju prawa własności intelektualnej oraz wpływu postępu technicznego na sposób kształtowania tego prawa, ale także określenie wpływu regulacji prawnych na postęp techniczny służy ustaleniu, czy obecnie obowiązujące regulacje stanowią instrument kształtowania i kreowania praw podmiotów uprawnionych oraz zapewniają rozwój innowacji. Nie ulega bowiem wątpliwości, że prawo własności intelektualnej ma służyć nie tylko podmiotom indywidualnym, ale także dobru publicznemu. Z tego powodu istotna część rozważań i wniosków zostanie poświęcona problemowi, czy istniejący poziom ochrony prawa własności intelektualnej zapewnia właściwą równowagę pomiędzy ochroną interesu prywatnego, tj. uprawnionego, oraz interesu publicznego, tj. konsumentów i użytkowników programów komputerowych, gwarantując im prawo dostępu do chronionych dóbr, ale także czy uwzględnia konieczność tworzenia programów kompatybilnych i konkurencyjnych.

Wyważeniu ochrony interesów prywatnych i publicznych służy prawo konkurencji. Mimo że relacje pomiędzy prawem własności intelektualnej a prawem konkurencji nie są określone w przepisach prawnych, to są one formułowane przez sądy unijne. Nasuwa się zatem pytanie, czy pozostawienie sądom kompetencji do określania relacji pomiędzy prawem własności intelektualnej a prawem konkurencji jest właściwe? Analiza tego zagadnienia, przeprowadzona w rozdziale II książki, zostanie dokonana w odniesieniu do wyroku Sądu z dnia 17 września 2007 r. w sprawie T-201/04, Microsoft . Pozwoli ona udowodnić, że brak jednoznacznych przepisów określających relacje między prawem konkurencji i własności intelektualnej daje możliwość ciągłego dostosowywania wykładni obowiązującego prawa do zmian technologicznych oraz wykaże, że zakres praw własności intelektualnej, w tym praw do programu komputerowego, jest ograniczony przez prawo konkurencji.

Rozdział III opracowania zawiera analizę i ocenę regulacji prawnych dotyczących podstawowego modelu ochrony programów komputerowych w UE opartego na zasadach prawa autorskiego. Objęcie programów komputerowych ochroną prawa autorskiego budzi uzasadnione zastrzeżenia z uwagi na definicje programu komputerowego, wskazujące, że jest to proces, a więc wytwór, który co do zasady nie podlega ochronie autorskiej. Proces ten może być jednak przedstawiony w formie różnorodnych ekspresji, np. w postaci kodu źródłowego i maszynowego. Analiza przeprowadzona w tym rozdziale zmierzać zatem będzie do ustalenia, czy autorskoprawny model ochrony programów komputerowych jest właściwą formą ochrony dóbr niematerialnych o użytkowym, nie zaś estetycznym charakterze. Badania wykażą także, że pomimo umiejscowienia ochrony programów w systemie prawa autorskiego, ochrona ta ma charakter szczególny, nawiązujący jedynie do zasad tego prawa.

Kolejnym punktem rozważań będą regulacje prawa patentowego i wybrane decyzje Europejskiego Urzędu Patentowego, na podstawie których można stwierdzić, że pomimo wyraźnego wyłączenia programów komputerowych spod możliwości patentowania zgodnie z art. 52 ust. 2 lit. c konwencji o udzielaniu patentów europejskich , patenty na wynalazki zawierające programy komputerowe są udzielane, a więc aktualny status ochrony programów komputerowych w ramach prawa patentowego nie jest jasny. Brak przejrzystości zasad ochrony programów komputerowych w prawie patentowym wynika także z faktu, że w prawie UE nie zostały wypracowane jednolite reguły odnoszące się do patentowalności wynalazków z dziedziny oprogramowania. Harmonizacja prawa w zakresie patentowalności programów komputerowych została przeniesiona na grunt prawa międzynarodowego. Wnioski z przeprowadzonych badań będą zmierzały do ustalenia, dlaczego programy komputerowe „jako takie” zostały wyłączone spod patentowalności i czy programowi komputerowemu „jako takiemu” rzeczywiście powinna być odmówiona możliwość patentowania.

Ostatni rozdział książki przedstawia problematykę ochrony programów komputerowych na podstawie przepisów należących do kolejnego fragmentu prawa własności intelektualnej, tj. regulacji zwalczania nieuczciwej konkurencji, a konkretnie ochrony tajemnicy nieujawnionej. Włączenie tej problematyki w obręb książki może budzić zastrzeżenia, gdyż zasady dotyczące ochrony na podstawie przepisów prawa zwalczania nieuczciwej konkurencji różnią się w swojej istocie od ochrony przewidzianej na podstawie tzw. klasycznych praw własności intelektualnej , do których zaliczyć można prawo autorskie oraz patentowe. Przepisy odnoszące się do ochrony tajemnicy handlowej, zharmonizowane w państwach członkowskich UE w zasadzie wyłącznie poprzez porozumienie TRIPS , mogą chronić jednak elementy programu komputerowego, tj. wszelkie informacje na temat programu, w tym leżące u jego podłoża zasady i koncepcje. Ochrona ta nie ma jednak charakteru bezwzględnego i nie stanowi szczególnie silnego zabezpieczenia interesów właścicieli informacji.

VII. Wielość regulacji dotyczących ochrony programów komputerowych zawartych w przepisach prawa autorskiego, prawa własności przemysłowej, zwalczania nieuczciwej konkurencji oraz pośrednio prawa konkurencji może rodzić wątpliwość, czy ten system ochrony jest jasny i zrozumiały oraz czy stanowi należyty impuls do tworzenia nowych programów komputerowych. Ważne jest podjęcie próby określenia, jaka regulacja skutecznie chroniłaby programy komputerowe, spełniając oczekiwania uprawnionych i społeczeństwa, a także czy cel ten może być osiągnięty wyłącznie, jak twierdzi część przedstawicieli doktryny, poprzez wprowadzenie ochrony sui generis.