Janda Paweł, Ochrona osób trzecich w postępowaniu upadłościowym obejmującym likwidację majątku upadłego przedsiębiorcy

Ustawa - Prawo upadłościowe i naprawcze z dnia 28 lutego 2003 r., która weszła w życie 1 października 2003 r. (następnie gruntownie znowelizowana ustawą z dnia 6 marca 2009 r.), stanowi dla doktryny i judykatury wyzwanie w zakresie wykładni i wyjaśnienia pojęć oraz rozwiązań prawnych tam zamieszczonych. Nowością jest zdefiniowanie w prawie upadłościowym i naprawczym pojęcia "wierzyciel". Według definicji zawartej w art. 189 p.u.n. wierzycielem w rozumieniu ustawy jest każdy uprawniony do zaspokojenia z masy upadłości, choćby wierzytelność nie wymagała zgłoszenia. Ustawodawca wiąże więc pojęcie wierzyciela z wierzytelnością przysługującą mu wobec dłużnika. W doktrynie zaś, obok pojęcia "wierzyciel", w kontekście uprawnienia do zaspokojenia z masy upadłości używa się także pojęcia "osoba trzecia". Dzieje się tak w szczególności przy omawianiu problematyki osoby uprawnionej do wyłączenia i wydania składnika masy upadłości nienależącego do upadłego. Pojęcie osoby trzeciej stosowane jest także w kontekście omawiania skutków sprzedaży składników masy upadłości obciążonych takimi prawami jak: hipoteka, hipoteka morska, zastaw, zastaw rejestrowy, zastaw skarbowy, oraz praw i roszczeń ujawnionych w księdze wieczystej (użytkowanie, prawo pierwokupu, dożywocie itp.). Rozróżnienia wierzyciela i osoby trzeciej dokonuje na tle rozważań dotyczących takich pojęć jak wierzytelność i roszczenie, wierzyciel upadłościowy i wierzyciel w stosunku do masy.

Zarówno w literaturze, jak i judykaturze brak kompleksowej analizy pojęcia "osoba trzecia". Dlatego też w niniejszej monografii podjąłem się próby zdefiniowania tego terminu, określenia jej statusu prawnego oraz systemowego omówienia jej ochrony. Omawiane zagadnienie ma kluczowe znaczenie dla teoretycznego rozumienia i praktycznego stosowania prawa upadłościowego i naprawczego. Status osoby trzeciej związany jest bowiem z istotą postępowania upadłościowego, która dotyczy zaspokojenia roszczeń osób uprawnionych z masy upadłościowej.

Zaspokojenie roszczeń może nastąpić w różny sposób: w drodze wykonania planu podziału funduszów masy upadłości, planu podziału sum uzyskanych ze zbycia przedmiotu obciążonego, ale także w szczególny sposób przewidziany dla zaspokojenia zastawnika rejestrowego, poprzez wyłączenie z masy upadłości, potrącenie lub przez bieżące wypłaty realizowane w miarę wpływu stosownych sum do masy upadłości.

Poszczególne drogi realizacji roszczeń uzależnione są od rodzaju i charakteru wierzytelności lub praw oraz czasu ich powstania. Osobę trzecią definiuję przez pryzmat przysługujących jej praw, które może ona realizować w postępowaniu upadłościowym. W związku z powyższym ochronę osoby trzeciej w postępowaniu upadłościowym omawiam w kontekście zaspokajania jej praw.

Zgodnie z tematem monografii analizę ograniczam do postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku upadłego będącego przedsiębiorcą. Ze względu na znaczne odmienności pomiędzy skutkami ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu a postępowaniem obejmującym likwidację majątku oraz skutkami ogłoszenia upadłości wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej a skutkami ogłoszenia upadłości wobec przedsiębiorcy zawarcie rozważań dotyczących osoby trzeciej w jednym opracowaniu byłoby niecelowe.

Trudności w definiowaniu pojęcia osoby trzeciej na tle prawa upadłościowego i naprawczego z 2003 r. może sprawiać fakt, że ustawa ta nie tylko nie wprowadza legalnej definicji terminu osoby trzeciej, ale nawet nie posługuje się tym określeniem. Jednakże szereg regulacji postępowania upadłościowego faktycznie dotyczy właśnie osoby trzeciej w rozumieniu podanym w niniejszej rozprawie. Przejawem tych regulacji są przepisy dotyczące uprawnień osób, które mimo iż nie posiadają wobec dłużnika wierzytelności, uczestniczą w postępowaniu upadłościowym toczącym się wobec niego. Mają bowiem określone przez prawo możliwości dochodzenia swych praw (roszczeń).

Przedstawiana w niniejszej publikacji problematyka nie znalazła dotąd kompleksowego opracowania w doktrynie, a ma niebagatelne znaczenie dla praktycznego stosowania prawa upadłościowego i naprawczego. W postępowaniu upadłościowym chodzi bowiem nie tylko o zaspokojenie wierzytelności, ale także innych praw majątkowych. Określenie relacji pomiędzy ochroną wierzycieli oraz ochroną innych osób, którym przysługują inne prawa i roszczenia niebędące wierzytelnościami, ma zasadnicze znaczenie dla wyjaśnienia natury tego postępowania.

Poszczególne sposoby realizacji wierzytelności i innych praw majątkowych uzależnione są od ich charakteru, a niekiedy także od czasu ich powstania. W związku z powyższym w pracy omówione zostały, oprócz każdego z trybów zaspokojenia, również rodzaje wierzytelności oraz praw, które uzasadniają wybór danego sposobu zaspokojenia, z czym z kolei związane są przywileje i pierwszeństwa w zaspokojeniu roszczeń. Dokonując analizy powyższych instytucji, mogłem wykazać relacje pomiędzy statusem wierzyciela a statusem osoby trzeciej w postępowaniu upadłościowym obejmującym likwidację majątku upadłego i na tym tle przedstawić system ochrony osób trzecich.

Charakterystyka ochrony osób trzecich w postępowaniu upadłościowym obejmującym likwidację majątku upadłego wymagała uwzględnienia nie tylko elementów procesowych, ale także materialnoprawnych. Dlatego też przy omawianiu problematyki stanowiącej temat niniejszej rozprawy należało odnieść się do unormowań prawa materialnego zawartych nie tylko w prawie upadłościowym i naprawczym, ale także m.in. kodeksie cywilnym, ustawie o księgach wieczystych i hipotece, ustawie o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ordynacji podatkowej. Omówione zostały również wszelkie zagadnienia proceduralne związane z realizacją praw osób trzecich w postępowaniu upadłościowym obejmującym likwidację majątku upadłego, zakresem tej ochrony oraz jej stosunkiem do ochrony wierzycieli, które pojawiają się zarówno na tle prawa upadłościowego i naprawczego, jak i odpowiednio stosowanych przepisów kodeksu postępowania cywilnego.

W rozdziale I podjęta została próba odpowiedzi na pytanie, jakie cele mają być realizowane w postępowaniu upadłościowym. Ustalenie hierarchii celów postępowania upadłościowego nie ma wyłącznie teoretycznego znaczenia, bowiem naczelne zasady danej gałęzi prawa wpływają na wykładnię poszczególnych przepisów ustawy, a w konsekwencji decydują o właściwym ich stosowaniu. Już przy omawianiu celów i funkcji postępowania upadłościowego stwierdziłem, że mimo iż ustawa - Prawo upadłościowe i naprawcze służy ochronie wszystkich wierzycieli niewypłacalnego dłużnika, szczególnemu traktowaniu podlegają uczestnicy postępowania, którzy na składnikach masy upadłości ustanowione mają prawa zastawnicze: hipotekę, zastaw, zastaw rejestrowy, zastaw skarbowy, hipotekę morską, a także prawa oraz prawa i roszczenia osobiste ciążące na nieruchomości dłużnika.

W rozdziale II zawarłem analizę pojęcia wierzyciela w postępowaniu upadłościowym. Zważywszy że art. 189 p.u.n. "przywiązuje" osobę wierzyciela do pojęcia "wierzytelność", konieczne było wyjaśnienie tego pojęcia na tle kodeksu cywilnego i odróżnienie go od roszczenia. Analiza przeprowadzona w rozdziale II umożliwiła zdefiniowanie w rozdziale III pojęcia "osoba trzecia".

Dla wyodrębnienia w postępowaniu upadłościowym pojęcia osoby trzeciej przydatna okazała się analiza statusu wierzyciela i osoby trzeciej na gruncie kodeksu postępowania cywilnego zarówno w postępowaniu rozpoznawczym, zabezpieczającym, jak i egzekucyjnym. Takie podejście badawcze uzasadnione było faktem, że postępowanie upadłościowe zaliczane jest do sądowego postępowania cywilnego. Rozbieżności w doktrynie uwidoczniają się tylko przy przyporządkowywaniu postępowania upadłościowego do określonego rodzaju postępowania cywilnego. Postępowanie upadłościowe, podobnie jak egzekucja singularna, ma charakter przymusu państwowego, zmierzającego do urzeczywistnienia normy prawa materialnego, dlatego też uzasadnione jest poszukiwanie analogii dotyczącej osoby trzeciej na tle postępowania egzekucyjnego toczącego się według przepisów kodeksu postępowania cywilnego.

W rozdziale III - oprócz zdefiniowania terminu "osoba trzecia" - omówione zostały poszczególne kategorie tych osób. Do osób trzecich zaliczyłem osoby, którym przysługuje uprawnienie do wyłączenia na ich rzecz składnika mienia nienależącego do upadłego, osoby uprawnione z tytułu powierniczych umów zabezpieczających oraz uprawnione z tytułu hipoteki, zastawu, zastawu rejestrowego, uprawnionego do wydania rzeczy na zasadzie art. 100 p.u.n.

W rozdziałach IV, V i VI omówiłem instytucje prawa upadłościowego służące ochronie wierzycieli i osób trzecich. Przedstawione tam zostały poszczególne tryby dochodzenia wierzytelności, praw oraz sposoby ich zaspokojenia. To pozwoliło na ocenę, komu prawo upadłościowe nadaje większą ochronę - wierzycielowi czy też osobie trzeciej, oraz kto jest bardziej uprzywilejowany i kto ma pierwszeństwo w zaspokajaniu swych praw. Przedstawiłem także skutki likwidacji masy upadłości dla osób trzecich. Z analizy tam zawartej wynika, że w zasadzie prawa ciążące na składnikach masy upadłości wygasają w przypadku zbycia majątku stanowiącego masę upadłości. Jednakże w zamian za to osoby trzecie uzyskują zaspokojenie tych praw z ceny uzyskanej ze zbycia przedmiotów obciążonych.