Niewęgłowski Adrian, Poźniak-Niedzielska Maria, Przyborowska-Klimczak Anna, Ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturalnego

Niniejsze opracowanie stanowi próbę ukazania, w jakim stopniu w dobie gospodarki opartej na wiedzy polskie prawo autorskie zapewnia ochronę tej części dziedzictwa kulturalnego, która stanowi niematerialny dorobek społeczeństwa w postaci spuścizny literackiej i artystycznej.

Termin „gospodarka oparta na wiedzy” pojawił się w tym kontekście w dokumencie Komisji Wspólnot Europejskich „Prawa autorskie w gospodarce opartej na wiedzy”, zwanym także „Zieloną księgą prawa autorskiego” . Terminu „gospodarka oparta na wiedzy” używa się na określenie działalności gospodarczej, która nie opiera się na zasobach naturalnych (takich jak ziemia, surowce naturalne itp.), lecz na zasobach intelektualnych . Zasoby te są chronione przez prawo własności intelektualnej, a w szczególności przez prawo autorskie, bowiem określenie „wiedza” nie oznacza w tym przypadku tylko materiałów badawczych i edukacyjnych, ale odnosi się do wszelkich materiałów powiększających obszar wiedzy i kultury.

W dobie współczesnej, gdy wiedza i edukacja są traktowane jako aktywa ekonomiczne, które mogą być przedmiotem eksploatacji gospodarczej, zmienia się również pogląd na rolę prawa autorskiego. Dotychczas jego istoty upatrywano w zapewnieniu ograniczonego czasowo monopolu, czyli prawa wyłącznego korzystania i rozporządzania utworem, ustanowionego na rzecz twórców i ich następców prawnych. Ze względu na niezwykle ważną rolę prawa autorskiego zakres praw wyłącznych jest zdefiniowany bardzo szeroko w dyrektywie 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym , która stanowi podstawowy akt unijny z zakresu prawa autorskiego, zawierający enumeratywnie wyliczone wyjątki na rzecz dozwolonego użytku.

Konieczność rozpowszechniania wiedzy i kultury w środowisku on-line, składającym się z osób uczących się, badaczy, osób niepełnosprawnych i innych osób, które pragną zwiększyć swój zasób wiedzy za pomocą internetu, skłania do podjęcia dyskusji nad znalezieniem najlepszych sposobów zapewnienia przepływu wiedzy o zasobach intelektualnych, w tym także o tych zasobach intelektualnych, które stanowią niematerialny dorobek kulturalny społeczeństwa, określany jako „spuścizna przeszłości” lub „dziedzictwo kulturowe” . Te ostatnie określenia zawierają pewien wydźwięk emocjonalny nawiązujący do tożsamości kulturowej określonych grup społecznych, wspólnot etnicznych i całych narodów.

W doktrynie prawa może należałoby zastąpić te określenia bardziej neutralnie brzmiącym terminem „domena publiczna”.

Taka propozycja zobowiązuje jednak do wyjaśnienia, w jakim znaczeniu pragniemy używać tego określenia, przynajmniej na użytek niniejszego opracowania. W tym sensie pojęcie domeny publicznej odnosimy do utworów i innych przejawów intelektualnej działalności ludzkiej, które z różnych powodów ani nie są objęte ochroną prawa autorskiego, ani też nie są przedmiotem praw pokrewnych prawu autorskiemu.

Samo pojęcie domeny publicznej często bywa używane w doktrynie prawa dla określenia obszaru swobodnego dostępu do zasobów wiedzy i kultury, jakie rysują się w świetle przepisów prawa autorskiego. Zazwyczaj uważa się, że te granice wyznaczają przede wszystkim przepisy prawa autorskiego regulujące czas trwania autorskich praw majątkowych oraz postanowienia o dozwolonym użytku rozpowszechnionych utworów .

Jednak w rzeczywistości zakres domeny publicznej wyznacza także wiele innych czynników, które nie tylko wynikają z przepisów prawa autorskiego, ale także z innych postanowień dotyczących na przykład informacji publicznej, przepisów prawa własności przemysłowej, przepisów regulujących uprawnienia takich organizacji kultury, jak archiwa, muzea i biblioteki.

W ostateczności więc obszar tego terytorium, który określany jako „domena publiczna”, wynika z synergetycznego współdziałania wielu czynników, które determinują zasady swobodnego dostępu do niematerialnego dorobku kulturowego. Opracowanie niniejsze ma właśnie na celu ukazanie współdziałania tych elementów i jego konsekwencje.

Najbardziej uchwytnym kryterium jest w tej mierze upływ czasu, ponieważ prawa wyłączne, które są podstawowym instrumentem ochrony tych dóbr niematerialnych, są ograniczone pod względem czasowym. Upływ czasu ustanowionego przez ustawodawcę powoduje ustanie ochrony prawnoautorskiej. Nie oznacza to jednak, że ten dorobek kulturalny staje się „ziemią niczyją”.

Z pełnym poczuciem odmienności przedmiotów badań można nawiązać w tym miejscu do pojęcia rzeczy niczyjej używanego w przepisach kodeksu cywilnego (art. 181 k.c.), w którym mieszczą się różne kategorie takich rzeczy, a mianowicie: rzeczy pierwotnie niczyje, rzeczy porzucone, a także dopuszczalność zawłaszczenia rzeczy niczyjej .

Kryterium upływu czasu jest bowiem funkcjonalnie powiązane z osobą uprawnioną z tytułu praw autorskich, ponieważ data wygaśnięcia autorskich praw majątkowych zależy także od tego, czy uprawniony podmiot jest osobą fizyczną, czy prawną, a terminus a quo, od którego rozpoczyna się bieg czasu, po upływie którego wygasają autorskie prawa majątkowe, zależy w konkretnych okolicznościach od takich zdarzeń, jak śmierć ostatniego współtwórcy, ujawnienie autorstwa dzieła albo data jego publikacji.

Ukazaniu współdziałania tych instrumentów prawnych jako wyznaczników zakresu domeny publicznej jest poświęcony rozdział I. Rozważania w nim zawarte są skierowane przede wszystkim na osiągnięcie tego właśnie celu badawczego, co spowodowało pominięcie niektórych innych wątków. W przeciwnym razie wywody te mogłyby się przekształcić w wykład z prawa autorskiego, czego starano się uniknąć.

Ważną rolę w zachowaniu niematerialnego dorobku kulturowego pełnią instytucje kulturalne. Rozdziały II i III są poświęcone tym instytucjom kultury, które zajmują się gromadzeniem, przechowywaniem i udostępnianiem zbiorów obiektów (muzealia oraz zasoby archiwalne i biblioteczne). Ich charakter w świetle prawa autorskiego nie jest jednolity, ponieważ zasoby te obejmują nie tylko utwory objęte ochroną prawnoautorską, ale także utwory, których termin ochrony już upłynął, utwory, których twórca jest nieznany i wreszcie dzieła, które nigdy nie były objęte ochroną.

Instytucje te odgrywają szczególną rolę w rozpowszechnianiu dóbr kultury, polegającą na prowadzeniu działalności kulturalnej.

Muzea i archiwa zostały w związku z tym wyposażone przez ustawodawcę w takie środki prawne, które w ramach dozwolonego użytku rozpowszechnionych utworów umożliwiają im pełnienie tej roli i zapewnienie dostępu do posiadanych zbiorów. Muzea, archiwa, szkoły i biblioteki zostały ponadto uprawnione do zwielokrotniania utworów w celach niekomercyjnych (por. art. 28 pr. aut.).

Gromadzenie i przechowywanie – także za pomocą technologii cyfrowej – całych zbiorów dóbr kulturalnych ma swoje odniesienia do działalności komercyjnej wspomnianych instytucji. Dotyczy to także dóbr intelektualnych w postaci utworów plastycznych, dwu- lub trójwymiarowych (rysunki, rzeźby), które są narażone na ryzyko „reprywatyzacji” poprzez użycie ich w charakterze wzorów przemysłowych lub znaków towarowych.

W prawie autorskim możliwość tego rodzaju „prywatyzacji” powstaje na tle przepisów art. 99¹ i n. pr. aut., które ustanawiają prawo do pierwszych wydań oraz wydań naukowych i krytycznych. W myśl tych przepisów wydawcy, który po raz pierwszy w sposób zgodny z prawem opublikował utwór, którego czas ochrony już wygasł, a jego egzemplarze nie były jeszcze publicznie udostępniane, przysługuje wyłączne prawo do rozporządzania tym utworem na wszystkich polach eksploatacji przez okres 25 lat od daty pierwszej publikacji lub rozpowszechnienia. Na mocy art. 99³ pr. aut. postanowienia art. 99¹ oraz 99² pr. aut. stosuje się odpowiednio do utworów i tekstów, które ze względu na czas ich powstania lub charakter nigdy nie były objęte ochroną prawa autorskiego.

Postanowienia te kierują naszą uwagę w stronę dziedziny twórczości określonej mianem folkloru (por. rozdział I), która często bywa zawłaszczana przez osoby nieuprawnione, dla których staje się jednak inspiracją i źródłem kreowania nowych pomysłów, zwłaszcza dotyczących promowania własnych towarów lub usług, a ostatnio także w dziedzinie wzornictwa przemysłowego, czyli działalności gospodarczej polegającej na nadawaniu przedmiotom nowego wyglądu. Obiektem zainteresowania często staje się również muzyka ludowa, której współczesne aranżacje i opracowania są niekiedy wykorzystywane zawodowo w prowadzonej działalności zarobkowej. Dotyczy to w szczególności tradycyjnych pieśni, utworów sakralnych (np. afrykańskie songi wykorzystywane w dyskotekach), a także obrzędowych lub tradycyjnych utworów w postaci kolęd i pastorałek . Problematyka ta znajduje żywy oddźwięk w dyskusjach międzynarodowych gremiów, które pod egidą UNESCO prowadzą działalność zmierzającą do zachowania dziedzictwa kulturalnego w postaci nienaruszonej, a zwłaszcza wskazania źródła jego pochodzenia i przyznania wspólnotom etnicznym i kulturowym prawa do opieki nad tym dziedzictwem kulturowym, które określa ich tożsamość i tradycję.

Rozdział III został poświęcony bibliotekom, którym z mocy art. 28 pr. aut. powierzono w ramach dozwolonego użytku publicznego uprawnienia do bezpłatnego udostępniania już rozpowszechnionych utworów bez zezwolenia autora i bez zapłaty wynagrodzenia oraz zwielokrotniania egzemplarzy między innymi w celu zachowania zbiorów.

Zastosowanie cyfrowych technologii pozwala na swego rodzaju zinwentaryzowanie niematerialnego dziedzictwa kulturalnego oraz umożliwia obrót tymi osiągnięciami także w obrębie europejskich projektów partnerskich. Sposoby wykorzystania takich materiałów – także archiwalnych – odgrywają nieocenioną rolę w edukacji młodzieży.

Jak to już podkreślono, celem niniejszego opracowania jest przede wszystkim ukazanie, w jakim stopniu prawo autorskie stanowi instrument ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego oraz czy dostęp do zasobów kulturowych nieobjętych ochroną prawoautorską jest dostatecznie szeroki.

Ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego na płaszczyźnie prawa autorskiego towarzyszą inicjatywy i przedsięwzięcia podejmowane na forum organizacji międzynarodowych, takich jak – przede wszystkim – UNESCO, a także WIPO, WTO oraz instytucje działające w ramach Unii Europejskiej. Obszerną prezentację podejmowanych w tej mierze przedsięwzięć w postaci aktów prawnych takich jak konwencje międzynarodowe i międzynarodowe porozumienia, a także odpowiednie uchwały i deklaracje organizacji międzynarodowych zostały przedstawione w rozdziale zatytułowanym „Prawnomiędzynarodowe aspekty ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego” (rozdział IV).

Należy jednak zauważyć, że inicjatywy i przedsięwzięcia podejmowane w skali międzynarodowej często wykraczają poza ramy tej części dziedzictwa kulturowego, która może być przedmiotem zainteresowania prawa autorskiego i praw pokrewnych. Ten nurt zainteresowań dotyczy również tzw. zasobów genetycznych i wiedzy tradycyjnej przekazywanej z pokolenia na pokolenie w obrębie różnych wspólnot. Wspólnym punktem odniesienia dla tak odmiennych obiektów, jak na przykład folklor i zasoby genetyczne oraz wiedza tradycyjna jest tylko to, że są to dobra, które nie mogą być przyporządkowane jednej osobie poprzez przyznanie jej monopolu korzystania z tych dóbr w postaci wyłącznego prawa. Prawo własności intelektualnej wydaje się więc nie mieć dostępu do tych zasobów, chociaż wyłaniające się w związku z tym problemy nie przestają być przedmiotem żywej dyskusji prowadzonej właśnie na płaszczyźnie prawa własności intelektualnej, pozostając przy tym przedmiotem żywego zainteresowania na niemal wszystkich kontynentach .

Przyczyny takiego zainteresowania mają dwojaki charakter: z jednej strony działaniom tym przyświeca troska o zachowanie różnorodności kulturowej, a z drugiej – obawa przed niczym nieograniczoną eksploatacją dóbr, komercjalizacją i ich zawłaszczaniem, które uniemożliwiają swobodny do nich dostęp. Rządzące światowymi rynkami prawa konkurencji wymuszają bowiem konieczność oferowania ciągle nowych produktów, często opartych także na tradycyjnej wiedzy przekazywanej od pokoleń (np. w postaci recept), nowych odmian organizmów żywych . Poszukiwanie źródeł inspiracji prowadzi także często do sięgania po dziedzictwo kulturowe, nawet pochodzące z bardzo odległych czasów (np. wzory biżuterii, pieśni obrzędowe itp.) w sposób bądź utrudniający swobodny do nich dostęp, bądź naruszający uczucia pewnej wspólnoty, którą identyfikują, stanowiąc ich dorobek.

Dziedzictwo kulturowe można porównać do bogactw naturalnych w postaci na przykład złóż minerałów, kopalin, które też posiadają swój status prawny w poszczególnych krajach. Przejawy dziedzictwa kulturalnego nie są jednak ściśle związane z terytorium, ponieważ często ulegają przemieszczeniu się na skutek wędrówek całych ludów, grup etnicznych lub rodzin. Jednak w obu sytuacjach zasady korzystania i ochrony z zasobów materialnych i niematerialnych składających się na otaczający nas świat i jego cywilizację powinny być wyraźnie określone, w celu utrzymania swoistej równowagi „ekologicznej” środowiska.

Książka stanowi dla jej autorów podsumowanie kilkuletnich badań naukowych prowadzonych w ramach projektu badawczego nr N N110 150039.

Maria Poźniak-Niedzielska

Lublin, 10 października 2014 r.