Stefański Ryszard A., Obrona obligatoryjna w polskim procesie karnym

Prawo do obrony jest jednym z podstawowych praw oskarżonego, będącym fundamentem rzetelnego procesu karnego. Gwarantowane jest w Konstytucji RP oraz aktach prawa międzynarodowego. Konstytucji RP art. 42 ust. 2 stanowi, że "Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu". Prawo to gwarantowane jest też w art. 6 ust. 3 Konwencji praw człowieka i podstawowych wolności oraz art. 14 ust. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych . Regulacje te przewidują prawo do bronienia się nie tylko osobiście, ale i przez ustanowionego przez siebie obrońcę.

Zarówno polski ustawodawca, jak i ustawodawcy innych demokratycznych państw idą jeszcze dalej i w pewnych przypadkach przewidują obowiązek korzystania z pomocy obrońcy; przekształcają prawo w obowiązek. Prima facie wydawałoby się, że w ten sposób stwarzają oskarżonemu jeszcze większą szanse przeciwstawiania się zarzutom oskarżenia, gdyż nawet gdy oskarżony nie chce korzystać z pomocy obrońcy, jest mu przyznawany z urzędu i jego wola co do występowania w procesie z obrońcą nie ma żadnego znaczenia. Obrońca udziela mu pomocy wbrew jego wyraźnej deklaracji, że nie życzy sobie tego. Patrząc na tę gwarancję z punktu widzenia interesów oskarżonego, może okazać się, że obrona obligatoryjna wcale nie jest dla niego korzystna, gdyż może pociągać za sobą dodatkowe dla niego dolegliwości, chociażby w postaci ponoszenia kosztów wyznaczonego obrońcy z urzędu, zwłaszcza w sprawach o nieskomplikowanym stanie faktycznym i prawnym.

To stało się inspiracją do podjęcia się kompleksowego opracowania tematyki obrony obligatoryjnej. Na decyzje te wpłynął też fakt, że o ile prawo do obrony doczekało się opracowań monograficznych, o tyle obronie obligatoryjnej poświęcono jedynie artykuły o charakterze przyczynkarskim, a jest to zagadnienie godne monografii.

Podejmując się opracowania tego tematu, postawiono sobie za cel przeanalizowanie unormowań prawnych, wypowiedzi doktryny, orzecznictwa Sądu Najwyższego oraz sądów apelacyjnych i na tej podstawie wyjaśnienie wyłaniających się wątpliwości interpretacyjnych oraz dokonanie oceny - po pierwsze, zasadności utrzymania obrony obligatoryjnej, po drugie, trafności przyczyn uzasadniających tę obronę.

Tezą badawczą było założenie, że obrona obligatoryjna jest zbędna, gdyż jest narzucana oskarżonemu, który nie zawsze chce z niej korzystać, a nadto godzi w jego wolność, bowiem od niego powinno zależeć, czy chce korzystać z pomocy obrońcy, a państwo powinno mu jedynie zapewnić taką możliwość.

Weryfikacja tak postawionej tezy następuje w sferze historycznej, normatywnej, dogmatycznej i judykacyjnej. W pracy nie ma odniesień do praktyki, jak też badań komparatystycznych, gdyż zbadanie funkcjonowania obrony obligatoryjnej w praktyce oraz przeanalizowanie regulacji tej tematyki w ustawodawstwach państw obcych - aczkolwiek byłoby niezwykle interesujące - spowodowałoby znaczne zwiększenie obszerności opracowania, co nie byłoby wskazane.

W polskim procesie karnym obrona obligatoryjna zachodzi wtedy, gdy oskarżony jest nieletni, głuchy, niemy lub niewidomy albo zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności (art. 79 § 1 pkt 1-3 k.p.k.), jeżeli ze względu na okoliczności utrudniające obronę sąd uzna obronę za niezbędną (art. 79 § 2 k.p.k.), postępowanie toczy się przed sądem okręgowym w pierwszej instancji o zbrodnię lub oskarżony jest pozbawiony wolności (art. 80 k.p.k.), w rozprawie lub posiedzeniu sąd nie zarządza sprowadzenia oskarżonego, uznając za wystarczającą obecność obrońcy (art. 451, 439 § 3, art. 464 § 3, art. 573 § 2, art. 607e § 2 k.p.k.), w postępowaniu sądowym toczącym się po wznowieniu postępowania na skutek wniosku na korzyść oskarżonego, po jego śmierci lub gdy zachodzą przyczyny zawieszenia postępowania (art. 548 k.p.k.), a także w określonych wypadkach w postępowaniu przed sądami wojskowymi (art. 671 § 1, 2 i 4 k.p.k.).

Główną oś rozważań - ze względu na ich znaczenie - stanowią okoliczności statuujące obronę obligatoryjną, takie jak: oskarżony jest nieletni, głuchy, niemy lub niewidomy albo zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności (art. 79 § 1 pkt 1-3 k.p.k.), jeżeli ze względu na okoliczności utrudniające obronę sąd uzna obronę z niezbędną (art. 79 § 2 k.p.k.), a także gdy postępowanie toczy się przed sądem okręgowym w pierwszej instancji o zbrodnię lub oskarżony jest pozbawiony wolności (art. 80 k.p.k.). Przyczynom tym poświęcono odrębne rozdziały. Pozostałe przyczyny omówiono w rozdziale poświęconym obronie obligatoryjnej w poszczególnych stadiach postępowania karnego.

Dla zrozumienia istoty obrony obligatoryjnej w aktualnym kształcie nie sposób było nie zaprezentować zasady prawa do obrony oraz kształtowania się obrony obligatoryjnej w polskim procesie karnym, poczynając od ustawodawstw państw zaborczych, obwiązujących po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r.

Nie można było też pominąć powstania i ustania obrony obligatoryjnej, nawiązania stosunku obrończego, udziału obrońcy obligatoryjnego w czynnościach i skutków naruszenia przepisów o obronie obligatoryjnej oraz jej kosztów.

Zbliżony do obrony obligatoryjnej jest przymus adwokacko-radcowski i jego prezentacja była konieczna, by wykazać różnice, jakie zachodzą między nim a obroną obligatoryjną.

Przeanalizowanie zagadnień niewchodzących bezpośrednio w zakres obrony obligatoryjnej, pozwoliło na ukazanie jej w szerszym świetle, co nie pozostawało bez znaczenia dla oceny całej instytucji.