Skorupka Jerzy, O sprawiedliwości procesu karnego

Istotą procesu karnego w modelowym ujęciu oraz postępowania karnego w konkretnej sprawie jest sprawiedliwe rozpoznanie sprawy i wydanie sprawiedliwego wyroku. Bez pojęcia sprawiedliwości proces karny, a szerzej prawo karne procesowe i wręcz całe prawo, utraciłoby swój najistotniejszy sens, zakorzeniony głęboko w świadomości społecznej. Zagwarantowanie sprawiedliwego procesu jest jednym z podstawowych obowiązków każdego państwa demokratycznego. Od procesu karnego wymagać zatem należy, aby był sprawiedliwy. O wymiarze sprawiedliwości nie można więc mówić bez odwołania się do sprawiedliwości.

Od prawa oczekuje się, że będzie stanowiło podstawę sprawiedliwie przeprowadzonego postępowania, w następstwie czego dojdzie do wydania sprawiedliwego wyroku. Akt wymiaru sprawiedliwości będzie zaś rzeczywiście, a nie jedynie formalnie sprawiedliwy. Problem jednak w tym, że słowo „sprawiedliwość” ma silne zabarwienie emocjonalne i określenie znaczenia tego słowa jest sprawą złożoną. Pokrzywdzony, składając zawiadomienie o przestępstwie bądź subsydiarny akt oskarżenia, liczy wszak, że sprawa zostanie sprawiedliwie załatwiona. Prokurator, wnosząc akt oskarżenia, wyraża przekonanie, że oskarżonego dosięgnie „ręka sprawiedliwości”, a oskarżony, że zostanie sprawiedliwie osądzony. Sąd, wydając wyrok w sprawie, jest przekonany, że sprawiedliwości stało się zadość. Każdy z wymienionych organów i uczestników postępowania karnego oczekuje zatem sprawiedliwego rozpoznania sprawy i sprawiedliwego jej rozstrzygnięcia. Każdy z nich będzie bronił jednak „swojej” sprawiedliwości, która przyznaje mu rację i podważa pozycję przeciwnika, gdyż dla każdego z tych podmiotów sprawiedliwość znaczy co innego.

Mimo że pojęcie sprawiedliwości często występuje w języku prawnym i prawniczym, chętnie posługują się nim nauki społeczne, jest nagminnie używane w języku potocznym i politycznym, od dawna toczą się dyskusje nad jego treścią. Rozwiązania problemu nie przynoszą tak wspaniałe dzieła, jak Teoria sprawiedliwości Johna Rawlsa, idea sprawiedliwości formalnej Chaima Perelmana, czy rozważania o pojmowaniu sprawiedliwości Zygmunta Ziembińskiego. Pomimo dociekań nad treścią sprawiedliwości, starania tych i innych autorów nie pozwalają na sformułowanie ostatecznej, uniwersalnej i w pełni obiektywnej definicji tego pojęcia, czy choćby przedstawienie niedających się podważyć jego cech. Już Arystoteles zauważył, że co do pojęcia sprawiedliwości panuje daleko idąca rozbieżność i niestałość zdań . Również Z. Ziembiński twierdzi, że „jeśli od wieków toczą się spory o to, czym jest sprawiedliwość, to raczej nie dlatego, by sporne było, co w ogólnym zarysie słowo to znaczy, ale o takie określenie «istoty sprawiedliwości», by to, co chcemy objąć aprobatą jako «sprawiedliwość» znalazło miejsce w obejmowanym przez definiens zakresie” . Także Ch. Perelman zauważył, że co do zasady ludzie zgadzają się, że takie uniwersalne wartości jak dobro, prawda, sprawiedliwość istnieją, ale zgoda trwa dopóki pozostaje na poziomie uogólnienia, bowiem nie jest równoznaczna ze zgodą, czym te wartości są .

Sprawiedliwość należy także do tych dóbr, których deficyt i pożądanie należą do najsilniej odczuwanych przez człowieka. Proces karny stanowi zaś forum, gdzie oczekiwanie sprawiedliwości jest szczególnie duże. Wydaje się zaś bardzo prawdopodobne, że większość sędziów i funkcjonariuszy organów ścigania sprawiedliwość pojmuje intuicyjnie. Właściwego rozumienia sprawiedliwości nie ułatwia ustawa karna procesowa, w której nie objaśniono tego pojęcia. Więcej, słowo sprawiedliwość występuje tylko w jednym przepisie kodeksu postępowania karnego (art. 440) i to w znaczeniu negatywnym. W przepisie tym mówi się bowiem o „niesprawiedliwym orzeczeniu”, nie zaś o „sprawiedliwym wyroku”.

Celem niniejszego opracowania jest zatem rozważenie kwestii, czy dla analizy płaszczyzny normatywnej procesu karnego oraz stosowania prawa karnego procesowego użyteczne jest pojęcie sprawiedliwości? W razie pozytywnego rozstrzygnięcia tej kwestii, dalszym celem jest kwestia roli, jaką sprawiedliwość spełnia w procesie karnym. Sprawiedliwość może występować jako idea, wartość i zasada organizacyjna. Tytułowe pojęcie poddane zostanie więc analizie przez pryzmat tego, czy stanowi wartość, zasadę i cel procesu karnego. Rozważania w tym względzie poprzedzone zostaną analizą pojęcia prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy i związanego z nim terminu „sprawiedliwość proceduralna”. Analiza prowadzona będzie zaś na dwóch płaszczyznach – normatywnej i związanej ze stosowaniem przepisów prawa karnego procesowego. Sprawiedliwość może wszak określać cechę jakiejś normy czy zespołu norm, których uzasadnienie aksjologiczne odwołuje się do odpowiednich kryteriów rozdzielania czy wymiany świadczeń, lub cechę postępowania oczekiwanego od pewnych podmiotów.

Rozwiązanie powyższych kwestii uzależnione jest między innymi od przyjętej postawy badawczej. W zależności od tego, czy zagadnienie sprawiedliwości procesu karnego będziemy rozpoznawać z pozycji prawnopozytywistycznych, prawnonaturalnych, czy postpozytywistycznych, otrzymamy odmienne rozwiązania. W piśmiennictwie prawniczym przyjmuje się bowiem, że przeciwstawienie wymienionych koncepcji czy teorii pojmowania prawa dotyczy ontologii prawa i uzasadnienia jego obowiązywania. Pozytywizm prawniczy głosi, że prawem obowiązującym jest jedynie prawo pozytywne, obowiązujące z woli prawodawcy. Przyjęta na gruncie pozytywistycznej koncepcji państwa prawnego wizja prawa ma zasadniczo charakter ściśle formalny, abstrahując od jakichkolwiek relacji treściowych pomiędzy prawem a innymi systemami . W pozytywizmie prawniczym postulowany jest obowiązek posłuszeństwa prawu pozytywnemu, gdyż jest ono sprawiedliwe niezależnie od jego treści . Doktryny prawa natury stwierdzają zaś, że oprócz prawa pozytywnego istnieją także reguły prawa natury, które obowiązują niezależnie od woli prawodawcy i stanowią zewnętrzne kryterium oceny prawa jako słusznego czy sprawiedliwego. Jeszcze inne podejście do prawa preferują doktryny postpozytywistyczne (np. hermeneutyka prawnicza, komunikacyjna teoria prawa).

Praca została podzielona na sześć części obejmujących odrębne zagadnienia merytoryczne. W części pierwszej przedstawiono pojęcia prawa i sprawiedliwości reprezentatywne dla doktryn prawnonaturalnych, pozytywistycznych i postpozytywistycznych. Ukazanie dość obszernego obrazu różnorodnych stanowisk, koncepcji i teorii dotyczących pojmowania prawa i sprawiedliwości spowodowane było potrzebą przedstawienia ewolucji poglądów na prawo i sprawiedliwość. Warto bowiem mieć świadomość, że od wymierzania sprawiedliwości według reguł talionu do wymierzania sprawiedliwości według reguł rzetelnego procesu minęło dwa tysiące lat i w tym czasie zmieniały się poglądy na to, jak rozumieć akt wymiaru sprawiedliwości. Sądzić należy, że może okazać się to przydatne wielu prawnikom karnistom. Poza tym, objaśniono pojęcia sprawiedliwości materialnej, formalnej i proceduralnej występujące na gruncie filozoficznoprawnym. W tym względzie miano na uwadze, że wymienionymi pojęciami posługuje się także doktryna prawa karnego procesowego. Wystąpiła więc potrzeba skonfrontowania obu sposobów pojmowania sprawiedliwości materialnej, formalnej i proceduralnej, aby uniknąć ewentualnych nieporozumień przy ich właściwym używaniu.

W drugiej części pracy rozważane jest pojęcie wymiaru sprawiedliwości i gwarancji prawidłowego wymiaru sprawiedliwości. Objaśniono też pojęcie prawa do sądu, co dało podstawę do bardziej szczegółowych analiz związanych z pojęciem sprawiedliwości proceduralnej i prawem do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy.

Zasadniczą część rozważań dogmatycznych zawarto w kolejnych częściach opracowania dotyczących analiz sprawiedliwości jako wartości, zasady i celu procesu karnego, a także pojęcia sprawiedliwego wyroku.