Oleszko Aleksander, Notariat w systemie wymiaru sprawiedliwości

W 2014 r. mija 80 lat od wejścia w życie zunifikowanego polskiego prawa o notariacie, którego rozporządzenie z dnia 27 października 1933 r. podpisał Prezydent RP I. Mościcki, które to prawo tworzyło wraz z kodeksem zobowiązań, kodeksem handlowym, a późnej z prawem wekslowym i czekowym z 1936 r. zręby prawa prywatnego i gospodarczego, które kształtowały się wraz z doktryną polskiego prawa w warunkach poczucia bezpieczeństwa i pewności powstającego z zaborów państwa polskiego.

Zunifikowane prawo notarialne formalnie obowiązywało do wejścia w życie ustawy z dnia 25 maja 1951 r. Od dnia 1 stycznia 1952 r. państwowy notariat wraz z notariuszami, jako urzędnikami państwowymi, nie zatracił dorobku i myśli prawniczej tkwiącej w pierwszym akcie prawnym z 1933 r. w odniesieniu do rodzajów oraz charakteru czynności notarialnych.

Ustrojowe usytuowanie notariatu w systemie wymiaru sprawiedliwości nie odnosi się bezpośrednio ani do jego przedmiotowego rozumienia jako rozstrzygania konfliktów prawnych, ani podmiotowo w znaczeniu wskazanym w art. 174 i 175 Konstytucji RP jako wyłączną właściwość organów sądowych, ale ma na celu podkreślenie legalności i doniosłości funkcjonalnego działania w obrębie wymiaru sprawiedliwości także innych niepaństwowych organów, takich jak np. notariat. Powołana przez władzę państwową (suwerena) instytucja notariatu, do którego podstaw ustrojowych należy sprawowanie jurysdykcji prewencyjnej oznacza także "rozstrzyganie" wyznaczonych przez strony spraw niewymagających sporu o prawo. Dokumenty notarialne wyposażone w moc urzędową (art. 2 § 2) nie mają charakteru i mocy urzędowej orzeczeń sądowych (por. art. 365 i 366 k.p.c.; zob. jednak art. 95j). Cecha legalności dokumentów notarialnych jako przedmiotu obrotu spełnia podobne funkcje urzędowej mocy decyzyjnej w kształtowaniu stosunków majątkowych i oddziałuje nie tylko na strony dokonujące czynności notarialnej, ale wpływa na bezpieczeństwo i porządek prawny państwa.

Orzecznictwo Sądu Najwyższego w pełni akceptowało kierunek przyjmujący, iż notariusz jako osoba zaufania publicznego i gwarant wiarygodności oraz prawidłowości dokonywanych czynności notarialnych jest "uczestnikiem szeroko rozumianego wymiaru sprawiedliwości" (zob. uchwała SN z dnia 29 maja 1990 r., III CZP 29/90, OSNC 1990, nr 12, poz. 150, oraz wyrok SN z dnia 5 lutego 2004 r., III CK 271/02, LEX nr 602711).

Prawo o notariacie z 1991 r. mimo kilkudziesięciu już nowelizacji, licznych opracowań artykułowych, analiz, glos, ekspertyz itd. wzbogacone orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego oraz sądów nie doczekało się monograficznego opracowania. Zamiast stabilizacji funkcjonowania prawa notarialnego i bezpieczeństwa obrotu cywilnoprawnego, które stanowi podstawę działalności omawianej instytucji, pogłębiają się rozbieżności we właściwym usytuowaniu notariatu w porządku prawnym państwa. Rozważania nad "złożonością" statusu ustrojowego notariusza jako osoby zaufania publicznego koncentrują się wokół dwóch przeciwstawnych kierunków upatrujących notariat z jednej strony jako organ pomocy prawnej, pełniący funkcje publiczne w ramach decentralizacji zadań demokratycznego państwa prawnego a z drugiej jako podmiot usługowy działający na zasadach przedsiębiorczości i konkurencji w ramach tzw. wolnych zawodów prawniczych. W zależności od celu, jaki zamierza się osiągnąć, nadają one tej "złożoności" różną treść.

Zgodnie z prawami logiki to, co jest "złożone", podlega "rozłożeniu" w celu poszukiwania podstaw owej złożoności i udzielenia odpowiedzi, czemu ta złożoność ma służyć, czy i w jakim zakresie stanowi wartość dodaną do pierwotnych założeń twórców i prawodawców pierwszego prawa o notariacie, którego - jak się powszechnie przyjmuje - korzenie mają sięgać obecnej ustawy z 1991 r.

Usytuowanie notariatu w porządku prawnym danego państwa musi uwzględniać dokonujące się zmiany - np. zapoczątkowane wejściem Polski od dnia 1 maja 2004 r. w struktury unijne i związane z tym wpływy orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości na kształt prawa krajowego.

Monografia ma na celu przedstawienie kierunków ewolucji prawa notarialnego od chwili wejścia w życie ustawy, kształtowanego nie tylko kolejnymi nowelizacjami, ale coraz większym bogactwem literatury oraz orzecznictwa i podjąć próbę określenia miejsca instytucji notariatu w porządku prawa unijnego oraz państwowego (obecnie, jak i w przyszłości).

Jednym z podstawowych zagadnień jest próba udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy współczesny i dający się przewidzieć notariat odpowiada wskazanym zarówno w 1933 r., jak i w 1991 r. założeniom, których podstawą była realizacja zadań publicznych państwa kreowanych przez suwerena, powołującego do życia instytucję notariatu. Autor uważa za nadal aktualną definicję zadań publicznych notariatu sformułowaną przez Trybunał Konstytucyjny w uchwale z dnia 27 września 1994 r., W 10/93, OTK 1994, nr 2, poz. 46, oraz potwierdzoną w wyroku tego Trybunału z dnia 6 marca 2012 r., K 15/08, OTK-A 2012, nr 3, poz. 24, zgodnie z którą zadania te "służą zaspokajaniu potrzeb zbiorowych społeczności lokalnych lub całego społeczeństwa", którym obowiązek zadośćuczynienia spełniać powinien także notariat. Zaspokajanie potrzeb lokalnych przez notariat to wyznaczane w trybie art. 10 siedziby kancelarii notarialnych, zaś całego społeczeństwa - to pełna realizacja tzw. przymusu notarialnego, w ramach którego zaspokojone będą wszelkie czynności notarialne służące podmiotom prywatnym w kształtowaniu własnego i społecznego porządku prawnego. Jednoczesne osiąganie przez notariat celów kształtowania porządku prawnego w interesie prywatnym oraz społecznym jest możliwe tylko przy zachowaniu pełnej niezależności i samodzielności funkcjonowania zawodu notariusza od uczestników dokonywanych czynności notarialnych, jak i wzmacnianiu funkcji samorządu notarialnego określonych wprost w Konstytucji RP (art. 17 ust. 1) poprzez rzeczywistą sprawowaną pieczę, począwszy od odpowiedzialności za przygotowanie kandydatów na notariuszy aż do wykonywania przez nich zawodu notariusza, determinowanych interesem publicznym i jego ochroną.

Konstytucyjnie ukierunkowana w art. 17 ust. 1 piecza z punktu widzenia interesu publicznego i nakierunkowana na jego ochronę urzeczywistnioną w realizacji funkcji zawodowych notariuszy jest i będzie możliwa tylko w razie zapewnienia przez ustawodawcę wykonywania omawianych zadań w zakresie szeroko rozumianego wymiaru sprawiedliwości. Pozbawienie bądź nawet ograniczenie wykonywania przez notariat zadań publicznych w powyższym konstytucyjnym znaczeniu na rzecz eksponowania funkcji usługowych za najniższą "cenę" i uzyskiwany przez notariuszy zysk będą początkiem końca notariatu, który na gruncie polskim, zarówno w 1933 r., jak i w 1991 r., wzorowany był na notariacie łacińskim.

Autor chce być przekonany, że aktualna będzie nadal teza Trybunału Konstytucyjnego wyrażona w cytowanym już wyroku z dnia 6 marca 2012 r., iż "istotność" notariatu mieści się w zakresie szeroko rozumianego wymiaru sprawiedliwości.

Lublin, październik 2014 r.