Zembrzuski Tadeusz, Nieważność postępowania w procesie cywilnym

Proces cywilny ukierunkowany na rozpoznawanie i rozstrzyganie spraw cywilnych, jak każda dziedzina życia, zakłada możliwość popełniania różnego rodzaju uchybień, pomyłek i błędów. Wadliwość rozstrzygnięcia sądowego jest uznawana za najbardziej negatywne zjawisko w całokształcie działalności wymiaru sprawiedliwości . Naruszenie przepisów prawa zarówno w trakcie rozpoznawania sprawy, jak również w chwili orzekania, może powodować, że rozstrzygnięcie w przedmiocie żądań poddanych pod osąd organów wymiaru sprawiedliwości okaże się nie tylko nietrafne, lecz także niedopuszczalne. W ramach naruszeń prawa procesowego można wyróżnić uchybienia wynikające z działania bądź zaniechania stron będących gospodarzami sporu (dominus litis) oraz uchybienia sądów popełniane zarówno na etapie rozpoznawania sprawy w pierwszej instancji, jak też w ramach postępowania kontrolnego wywołanego wniesieniem środków zaskarżenia. Zdarzają się wypadki niezamierzonego lub nawet świadomego nieprzestrzegania obowiązujących przepisów, błędnego przyjmowania związku między dokonywanymi czynnościami procesowymi lub zdarzeniami procesowymi a przepisami prawa czy niewłaściwego określania zakresu skutków procesowych, jakie ustawa łączy z poszczególnymi czynnościami procesowymi . Poszczególne uchybienia mogą mieć istotne znaczenie i wpływ na treść wydanego orzeczenia. Nawet najdoskonalsze rozwiązania procesowe nie są w stanie zagwarantować, że oczekiwane przez stronę rozstrzygnięcie będzie zawsze prawidłowe i zgodne z prawem, co utrudnia osiągnięcie celu procesu w postaci uzyskania prawidłowego wyroku .

Sąd, wydając wyrok, powinien w sposób prawidłowy oprzeć go zarówno na przepisach prawa materialnego, jak i procesowego . Interes państwa oraz wymiaru sprawiedliwości wymaga dążenia do minimalizowania ryzyka nie tylko wadliwego orzekania z perspektywy norm prawa materialnego, lecz także wydawania rozstrzygnięć, na których kształt mogą rzutować uchybienia związane z wadliwym stosowaniem norm prawa procesowego.

Trafne jest spostrzeżenie X. Fiericha, że „doświadczenie życiowe, liczące się z omylnością ludzką, nie tylko usprawiedliwia, ale wprost wymaga wprowadzenia środków odwoławczych. Spornem może być jedynie pytanie, jakim ma być system środków odwoławczych, aby odpowiadał swojemu celowi” . Ustawodawca powinien zapewnić instrumenty umożliwiające efektywne naprawienie pojawiających się w postępowaniu cywilnym uchybień i wadliwości wydawanych orzeczeń. Konstrukcja przyczyn nieważności, postrzeganych jako „przekroczenia norm procesowych, powodujących nieważność” , należy do klasycznych instrumentów, bez których trudno wyobrazić sobie funkcjonowanie systemu środków zaskarżenia we współczesnym procesie cywilnym. Instytucja nieważności postępowania służy następczemu weryfikowaniu uchybień procesowych o szczególnym znaczeniu dla funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości.

Względy racjonalności nakazują przyjęcie domniemania ważności postępowań sądowych, ważność procesu cywilnego jest jednak wartością względną. Instytucja nieważności postępowania jest instrumentem podważającym domniemanie ważności i legalności aktów władczych organu sądowego .

Sądy z urzędu, na każdym etapie postępowania, w tym w postępowaniu apelacyjnym, kasacyjnym, jak i zażaleniowym, są zobowiązane z urzędu brać pod rozwagę nieważność. Stwierdzenie, że postępowanie „jest dotknięte nieważnością”, wyraża ocenę, która wymaga weryfikacji przez sąd. Dostrzeżenie przyczyny nieważności w postępowaniu kontrolnym rzutuje w sposób automatyczny na jego dalszy przebieg. Stwierdzenie nieważności postępowania jest obowiązkiem sądu, determinuje uchylenie zaskarżonego orzeczenia. W razie wystąpienia jednej z ustawowych przyczyn nieważności, powinnością sądu jest zastosowanie odpowiednich, przewidzianych w ustawie skutków nieważności, które polegają nie tylko na obaleniu rozstrzygnięcia, lecz wymagane jest podjęcie decyzji o zakończeniu postępowania lub o jego kontynuowaniu po zniesieniu postępowania w zakresie dotkniętym nieważnością i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania, tj. w warunkach wolnych od stwierdzonych uchybień i ich skutków.

Stwierdzanie przyczyny nieważności, zazwyczaj utożsamiane ze stwierdzaniem nieważności postępowania, stanowi rodzaj prawniczego „ wytrycha” umożliwiającego szybką i bezdyskusyjną destrukcję wadliwie prowadzonego postępowania i dokonywanych w jego ramach czynności procesowych.

Nieważność, jako instytucja prawa procesowego cywilnego, ma przede wszystkim praktyczne zabarwienie. Problematyka nieważności znajduje zastosowanie w wielu postępowaniach sądowych w sprawach cywilnych. Z zarzutami nieważności i koniecznością ich weryfikacji wielokrotnie stykają się sądy powszechne wszystkich szczebli, jak również Sąd Najwyższy. Konstrukcja nieważności postępowania cywilnego jest ważnym instrumentem wkomponowanym w problematykę zaskarżania orzeczeń i przeprowadzania postępowania kontrolnego zarówno w ramach instancji, jak i poza nią. Zagadnienie nieważności pojawia się w postępowaniu kontrolnym wszczynanym zarówno od orzeczeń prawomocnych, jak i nieprawomocnych, zarówno od rozstrzygnięć co do meritum, jak i przesądzających wyłącznie pewne kwestie formalne. Jednocześnie stanowi wyzwanie dla nauki i doktryny prawa procesowego cywilnego. Rozwój prawa procesowego powinien realizować się na wspólnej płaszczyźnie, którą stwarza harmonia teorii i praktyki, według paremii die Theorie soll mehr praktisch und die Praxis mehr theoretisch sein .

W prawie cywilnym materialnym dorobek nauki dotyczący problematyki nieważności czynności prawnej, jako jednej z możliwych typów wadliwości, oraz poświęconych temu zagadnieniu opracowań monograficznych , jest bogaty. Na tym tle stan dorobku nauki polskiej w zakresie refleksji teoretycznej dotyczącej instytucji nieważności w prawie procesowym jest niezadowalający. Jedyną pracą monograficzną w literaturze polskiej, w której podjęto próbę badania problematyki nieważności w postępowaniu cywilnym, jest monografia W. Siedleckiego, przygotowana w zupełnie innym stanie normatywnym i ustrojowym . Pojawiające się przyczynkowe opracowania koncentrują się zazwyczaj na podstawach (przyczynach) nieważności i służą odpowiedzi na pytanie, czy poszczególne, nieraz kazuistyczne uchybienia, powodują nieważność postępowania, czy też nie mają takiego charakteru. Procesowemu funkcjonowaniu instytucji nieważności nie towarzyszy, niestety, refleksja teoretyczna nad znaczeniem i istotą tego instrumentu prawnego. Zarówno w doktrynie, jak i w judykaturze brakuje rozważań dotyczących konstrukcji nieważności służących jej kompleksowemu zbadaniu i scharakteryzowaniu. Niniejsze opracowanie stanowi próbę zmierzenia się ze złożoną i skomplikowaną problematyką nieważności, która wykracza poza ramy współczesnego procesu cywilnego i swymi korzeniami sięga starożytności.

Zasadniczym celem pracy jest analiza – głównie od strony teoretycznej – charakteru, funkcjonowania i znaczenia nieważności postępowania jako instytucji prawnej należącej do systemu postępowania cywilnego, ujmowanej zazwyczaj jako kategoria mająca służyć usuwaniu najpoważniejszych uchybień procesowych oraz ich skutków bądź w celu zakończenia postępowania w sytuacji, w której jego prowadzenie jest niedopuszczalne, bądź w celu rozpoznania sprawy w warunkach wolnych od tychże uchybień, jeżeli dopuszczalność orzekania w sprawie co do istoty nie jest wyłączona. Tak ujęte cele pracy determinują jej zakres przedmiotowy, jak również sposób ujmowania prezentowanych problemów.

Punktem wyjścia, po omówieniu zagadnień terminologicznych, wskazujących na wieloznaczność pojęcia „nieważność” zarówno w języku zwykłym, jak i w nauce prawa, jest podjęcie próby ukazania ewolucji nieważności jako kategorii prawnej. W wyniku przeprowadzonych rozważań postawiono tezę, że nieważność przeszła w ciągu wieków znamienną ewolucję, w wyniku której związek tej instytucji z rzymskim pierwowzorem jako nieważności ex lege został definitywnie rozerwany, współcześnie zaś nieważność należy postrzegać jako instrument prawa publicznego związany z zaskarżalnością, tj. przewidzianą przez prawo procesowe możliwością żądania przez uprawniony podmiot przeprowadzenia kontroli i uchylenia orzeczenia sądu lub innego organu procesowego.

Badanie instytucji nieważności na tle historycznym wymaga uzupełnienia rozbudowanymi uwagami prawnoporównawczymi, pozwalającymi wyodrębnić i porównać grupy ustawodawstw, które wywarły wpływ na ukształtowanie nieważności postępowania w polskim prawie procesowym. Analizę prawnoporównawczą rozpoczęło badanie systemów prawa germańskiego, które zostało skonfrontowane z rozwiązaniami wypracowanymi w prawie romańskim, jak również posłużyło poszukiwaniu analogicznych rozwiązań w systemach prawa common law oraz w prawie nordyckim. Przegląd rozwiązań funkcjonujących w innych porządkach prawnych umożliwia umiejscowienie polskiej regulacji nieważności postępowania.

Uzupełnienie tej części stanowi próba zdefiniowania procesu cywilnego w kontekście nieważności. Nawiązanie zarówno do teorii procesu jako stosunku procesowego, jak i do teorii procesu jako aktu prawnego złożonego, umożliwia scharakteryzowanie go jako normatywnego mechanizmu wykonywania wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych. Pozwala to ocenić, czy punktem odniesienia ważności lub nieważności powinno być postępowanie jako całość, czy też celowe jest dzielenie procesu na poszczególne czynności procesowe lub na kompleksy czynności procesowych.

W rozdziale II podjęto próbę określenia zakresu przedmiotowego zastosowania instytucji nieważności postępowania. Nieważność postępowania została skonfrontowana z nieważnością w ujęciu prawa materialnego, co pozwala udzielić odpowiedzi na pytanie, czy materialnoprawne sankcje łączone z wadliwością czynności prawnych znajdują przełożenie na prawo formalne. Nawiązanie do problematyki wadliwości czynności procesowej służy zbadaniu celowości i dopuszczalności zarówno przenoszenia nieważności na poszczególne czynności procesowe oraz ich wady, jak też przenoszenia wad poszczególnych czynności procesowych na nieważność procesu. Kolejną płaszczyzną rozważań jest próba odniesienia konstrukcji nieważności postępowania do problematyki nieistnienia postępowania lub orzeczenia (non existens). Rozważania te umożliwiają określenie rodzajów wad, którymi może być obarczony proces cywilny, oraz służą wyjaśnieniu sposobu postrzegania i rozumienia konstrukcji nieważności w postępowaniu cywilnym.

W kolejnym rozdziale skoncentrowano się na scharakteryzowaniu przyczyn nieważności, w tym na analizie związku między nimi a kategorią przesłanek procesowych. Zaznaczenia wymaga okoliczność, że omówienie poszczególnych przyczyn nieważności nie stanowi celu niniejszego opracowania, które poświęcone jest badaniu instytucji nieważności. Łączne i kompleksowe omawianie wszystkich lub choćby części przyczyn uzasadniających stwierdzenie nieważności postępowania wiązałoby się z istotnym uszczerbkiem dla wartości merytorycznej prezentowanych wywodów. Ocena charakteru katalogu przyczyn nieważności służy jednak poszukiwaniu optymalnego podziału tychże przyczyn z perspektywy następstw i skutków procesowych związanych ze stwierdzeniem poszczególnych uchybień procesowych. Umożliwia wyodrębnienie przyczyn „nieważności odrzuceniowej” oraz przyczyn „nieważności zniesieniowej”, tj. podziału istotnego dla dalszych rozważań. Ta część rozprawy została zakończona analizą sposobu stwierdzenia przyczyn nieważności postępowania.

Podstawowe znaczenie mają uwagi dotyczące procesowego funkcjonowania nieważności, którym poświęcono rozdział IV. Badanie istnienia lub nieistnienia dwóch rodzajów przyczyn nieważności, tj. przyczyn nieważności odrzuceniowej oraz przyczyn nieważności zniesieniowej, jak również związanych z nimi skutków procesowych, podzielono na poszczególne fazy (etapy) rozpoznawania sprawy cywilnej. Analizowano znaczenie nieważności w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji oraz na etapie środków zaskarżenia o różnym celu i charakterze. Zaprezentowano i poddano krytycznej analizie regulacje przyjęte w obowiązującym kodeksie postępowania cywilnego. Procesowe funkcjonowanie nieważności zostało poddane analizie nie tylko w postępowaniu apelacyjnym, kasacyjnym i zażaleniowym, lecz również w postępowaniu ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku, w postępowaniu o wznowienie postępowania, a nawet w postępowaniu wywołanym złożeniem wniosku o unieważnienie prawomocnego orzeczenia. Rozważania te służą poszukiwaniu elementów tworzących instytucję nieważności postępowania, którym ustawodawca nadaje odmienny kształt w zależności od charakteru i znaczenia poszczególnych środków zaskarżenia. Umożliwiają wyodrębnienie i scharakteryzowanie kilku rodzajów nieważności postępowania, tj. nieważności potencjalnej, nieważności właściwej, jak również nieważności następczej. Spostrzeżenia i wnioski czynione na podstawie badania przyczyn i skutków nieważności na różnych etapach postępowania wywołanego wnoszeniem środków prawnych służą postawieniu kwestii, czy stwierdzenie przyczyny nieważności powinno być utożsamiane ze stwierdzeniem nieważności postępowania.

Powyższe rozważania dotyczące nieważnościowej kwalifikacji uchybień w procesie cywilnym zostały uzupełnione uwagami dotyczącymi nieważności w innych postępowaniach sądowych, tj. w postępowaniu sądowoadministracyjnym oraz w postępowaniu karnym.

W ostatnim rozdziale pracy podjęto próbę wyjaśnienia istoty i znaczenia nieważności w postępowaniu cywilnym, tj. przesądzenia, czy należy ją utożsamiać z uchybieniem procesowym, przyczyną zaistnienia uchybienia, skutkiem procesowym, czy też z procesową kwalifikacją. Dalsze rozważania dotyczą charakteru nieważności i wyodrębnienia elementów konstrukcyjnych tej instytucji, jak również zakresu zastosowania nieważności w procesie cywilnym. Obowiązujące unormowania zostały skonfrontowane z możliwymi modelami środków zaskarżenia. Na tej podstawie sformułowano pytanie, w jakim stopniu nieważność postępowania w procesie cywilnym, umożliwiająca kwalifikowanie ustawowo określonych przyczyn do skutku w postaci uchylenia orzeczenia i odrzucenia pozwu bądź uchylenia orzeczenia, zniesienia postępowania w zakresie dotkniętym nieważnością i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, jest instytucją konstrukcyjnie umiejscowioną w obowiązującym w Polsce systemie środków prawnych. Na koniec dokonano oceny znaczenia nieważności i jej funkcjonalności w prawie procesowym. Celem analizy jest ustalenie, czy i w jakim zakresie rozwiązania przyjęte w prawie polskim powinny zostać poddane zmianom, czy też uzasadnione jest ich utrzymanie w obecnym kształcie.

Zagadnienie nieważności postępowania cywilnego, jego przyczyn i skutków jest konstrukcją prawa procesowego w ścisłym znaczeniu, polegającym na rozpoznawaniu spraw cywilnych. Poczynione w pracy uwagi ograniczają się do postępowania rozpoznawczego, koncentrują się na postępowaniu procesowym jako jego zasadniczym, podstawowym i modelowym trybie. Proces stanowi zazwyczaj punkt wyjścia w badaniach instytucji postępowania cywilnego, co uzasadnia prowadzenie rozważań w tym zakresie. Niewykluczone jest jednak wykorzystanie w pewnym zakresie wniosków zawartych w monografii do rozważań nad innymi rodzajami sądowego postępowania cywilnego. Natomiast przepisy postępowania egzekucyjnego nie uprawniają organów egzekucyjnych do badania nieważności w postępowaniu poprzedzającym uzyskanie tytułu egzekucyjnego , co czyniło zbędnym prowadzenie rozważań również w tym zakresie.

Monografia zawiera uwagi ogólne dotyczące nieważności postępowania. Koncentruje się na zagadnieniach, które można by określić mianem „części ogólnej” tej problematyki, ma na celu wyjaśnienie jej istoty, założeń konstrukcyjnych i procesowego funkcjonowania, tj. aspektów dotyczących instytucji nieważności jako całości. Takie ujęcie tematu i jego zakresu pozwoli podjąć próbę stworzenia i kompleksowego wyjaśnienia modelu funkcjonowania nieważności postępowania w cywilnym prawie procesowym. Można wyrazić nadzieję, że rozważane problemy będą stanowić podstawę rozwiązywania w praktyce wielu problemów i wątpliwości związanych z dokonywaniem przez sądy nieważnościowej kwalifikacji postępowania cywilnego.

W pracy uwzględniono stan prawny oraz dorobek nauki prawa na dzień 15 czerwca 2017 r.