Sołtys Bogusław, Nazwy handlowe i ich ochrona w prawie polskim

Nazwy handlowe są oznaczeniami przeznaczonymi do indywidualizowania przedsiębiorców oraz prowadzonej przez nich działalności gospodarczej, zorganizowanej zwłaszcza w formie przedsiębiorstwa. W warunkach gospodarki rynkowej nazwy handlowe spełniają ważną rolę, umożliwiają bowiem nie tylko identyfikację i odróżnianie wymienionych desygnatów znaczeniowych, ale są również środkiem komunikowania uczestników obrotu, nośnikiem informacji, reklamy oraz rozmaitych dóbr i walorów, a nierzadko stają się także ich symbolem. Gospodarcze znaczenie nazw handlowych jest wypadkową zabiegów przedsiębiorcy oraz asocjacji, jakie może wywoływać konkretne oznaczenie w procesie identyfikacji i wyróżniania jej odniesień znaczeniowych. Jednakże prawidłowa realizacja funkcji gospodarczych jest możliwa jedynie przy zapewnieniu dostatecznej ochrony prawnej funkcji indywidualizującej, wyznaczającej pojęcie nazw handlowych. Bez poczucia pewności i bezpieczeństwa prawnego w zakresie wiązania z określonym przedsiębiorcą podejmowanych przez niego starań i wydatkowanych nakładów na dobra i walory uosabiane przez oznaczenia, funkcje gospodarcze nazw handlowych nie mogłyby się rozwinąć.

Wzrost znaczenia omawianej instytucji, wyrażający się między innymi w stale zwiększającej się liczbie procesów sądowych dotyczących ochrony interesów związanych z używaniem nazw handlowych, zaowocował bogatym orzecznictwem oraz licznymi wypowiedziami przedstawicieli nauki. Pomimo jednak dużego zainteresowania problematyką oznaczeń służących indywidualizacji działalności gospodarczej uwaga doktryny prawa koncentruje się przeważnie tylko na niektórych jej zagadnieniach, omawianych zwykle przy okazji komentowania przepisów normujących dobra osobiste, oznaczenia spółek, przedsiębiorstw oraz zwalczanie nieuczciwej konkurencji. Poza tym większość publikacji poświęconych jest firmie, która stanowi jedynie jedną z odmian nazw handlowych. Dotychczas ukazały się cztery prace pretendujące do miana opracowań monograficznych, z czego dwie pochodzą z początków ubiegłego stulecia i dotyczą firmy. Są to mianowicie prace W. Andrychiewicza (1903 r.) oraz J. Namitkiewicza (1917 r.). Trzecia praca, autorstwa K i R. Golatów (1998 r.), omawia wprawdzie współczesne regulacje prawne normujące oznaczenia indywidualizujące przedsiębiorców, niemniej jednak opisywany w niej stan prawny uległ częściowej modyfikacji i przygotowywane są jego dalsze zmiany. Z kolei praca R. Stefanickiego (1999 r.), poświęcona prawu do nazwy (firmy), dotyczy tylko nazw bezpośrednio wskazujących na podmioty prawa i koncentruje się jedynie na przedstawieniu zagadnień związanych z ich niemajątkową ochroną. Poza tym prace K. i R. Golatów oraz R. Stefanickiego w przeważającym stopniu ograniczają się do relacji poglądów prezentowanych w literaturze przedmiotu oraz w orzecznictwie. Szczególnie duży wkład w dorobek doktryny prawa nazw handlowych wniosły prace M. Poźniak-Niedzielskiej, R. Skubisza, M. Kępińskiego, J. Koczanowskiego oraz J. Szwaji. W wielu istotnych zagadnieniach wymienieni autorzy, a także inni przedstawiciele doktryny, prezentują odmienne poglądy. Znaczące rozbieżności stanowisk w kwestiach podstawowych występują również w orzecznictwie sądów. Powyższy stan spowodowany jest w głównej mierze dużym rozproszeniem przepisów odnoszących się do omawianej instytucji oraz niedostatkami obowiązującej regulacji, podważającymi zasadę pewności i bezpieczeństwa prawa. Potrzeba opracowania monograficznego ukazującego instytucję nazw handlowych w sposób kompleksowy i usystematyzowany wydaje się zatem uzasadniona, zwłaszcza obecnie w okresie porządkowania obszaru prawa gospodarczego oraz planowanej nowelizacji Kodeksu cywilnego, mającej na celu unormowanie podstawowych zagadnień związanych z przedsiębiorcami i ich oznaczeniami.

Termin "nazwa handlowa" występuje w polskim ustawodawstwie sporadycznie, aktualnie posługuje się nim jedynie ustawa z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim. Przewidywał go również projekt ustawy - Prawo własności przemysłowej (druk sejmowy nr 248/98), ale ostatecznie wymieniona ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. pominęła unormowanie poświęcone nazwom handlowym. Na ogół w tekstach aktów prawnych spotyka się inne terminy, takie jak: "firma", "nazwa osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej", "oznaczenie przedsiębiorcy" oraz "oznaczenia przedsiębiorstwa". Jednakże żadne z powyższych określeń z osobna nie oddaje w pełni treści pojęcia nazw handlowych. Firma będąca w obecnie obowiązującym stanie prawnym nazwą spółek handlowych oraz oznaczeniem ich działalności (w tym zorganizowanej w formie przedsiębiorstwa) - podobnie jak oznaczenia innych przedsiębiorców obejmujących nazwy osób fizycznych, osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej - wchodzi w zakres pojęcia nazw handlowych, jednak nie pokrywa się z nim. Pojęcie nazw handlowych oprócz wymienionych oznaczeń rozciąga się także na nazwy przedsiębiorstw oraz ich zorganizowanych części bezpośrednio wskazujących wyłącznie na podmiotowe, funkcjonalne lub przedmiotowe odniesienie przedsiębiorstwa. Najszerszy zakres desygnatów znaczeniowych ma pojęcie "oznaczenia przedsiębiorstwa", zawiera w sobie bowiem nie tylko wszystkie odmiany nazw handlowych, ale również wszelkie inne, niebędące nazwami, oznaczenia służące indywidualizowaniu przedsiębiorstwa w znaczeniu podmiotowym, funkcjonalnym lub przedmiotowym (np. godła, emblematy, flagi, sztandary itp.). Posługiwanie się terminem "nazwa handlowa" jako zbiorczym określeniem nazw indywidualizujących przedsiębiorcę, prowadzoną przez niego działalność, przedsiębiorstwo, zorganizowane części przedsiębiorstwa lub inne formy i obiekty przedmiotowego zorganizowania działalności przedsiębiorcy wydaje się uzasadnione, ponieważ Polska ratyfikując Konwencję paryską o ochronie własności przemysłowej zobowiązała się zapewnić ochronę nazw handlowych. Poza tym stanowi dogodną podstawę do przeprowadzenia analizy dyskutowanej instytucji w ujęciu systemowym. Obecnie między innymi z powodu niejednolitej i wieloznacznej terminologii odnoszącej się zarówno do samego pojęcia nazw handlowych, jak i ich desygnatów znaczeniowych, a także rozproszenia przepisów normujących problematykę poszczególnych odmian nazw handlowych, istnieje duża niepewność w stosowaniu prawa. Podjęcie w niniejszej pracy tematu nazw handlowych i ich ochrony w prawie polskim pozwoli spojrzeć na poruszane zagadnienia nie tylko z perspektywy regulacji odnoszących się literalnie jedynie do określonych rodzajów nazw, ale również z perspektywy regulacji innych oznaczeń indywidualizujących oraz ich desygnatów znaczeniowych, a także funkcji i celu społeczno-gospodarczego instytucji nazw handlowych. Umożliwi ponadto uporządkowanie i w pewnym stopniu ujednolicenie norm postępowania dotyczących obierania, używania i ochrony wszystkich nazw handlowych.

Niezależnie od wskazanych wyżej motywów skłaniających do podjęcia tematu niniejszej pracy jednym z głównych jej zamierzeń jest analiza prawa podmiotowego do nazwy handlowej. Dotychczas bowiem w literaturze przedmiotu nie poświęcono należytej uwagi temu zagadnieniu. Tymczasem posiada ono pierwszoplanowe znaczenie nie tylko z punktu widzenia teorii prawa, ale również praktyki jego stosowania. Duży nacisk położono na umiejscowienie instytucji nazw handlowych w systemie prawa, zwłaszcza na tle instytucji o zbliżonym charakterze, rozgraniczenie zakresów prawa do nazw handlowych z prawami do innych oznaczeń odróżniających oraz rozwiązywanie kolizji pomiędzy tymi prawami, a także na omówienie problematyki ochrony interesów związanych z używaniem nazw handlowych, realizowanych zarówno w ramach bezwzględnego prawa podmiotowego, jak i poza jego konstrukcją. Pomimo iż zasadnicze rozważania koncentrują się na analizie przepisów prawa prywatnego materialnego i procesowego, praca w niezbędnym zakresie omawia również zagadnienia regulowane przepisami prawa publicznego, w szczególności w odniesieniu do nadzoru władzy publicznej nad zgodnym z prawem używaniem nazw handlowych, odpowiedzialności karnoadministracyjnej oraz kwestii rachunkowo-podatkowych. Na marginesie analizy obowiązujących przepisów wiele uwagi poświęcono ocenie rozwiązań proponowanych w poszczególnych wersjach projektu nowelizacji Kodeksu cywilnego, przewidujących unormowanie podstawowych zagadnień związanych z przedsiębiorcami i ich oznaczeniami. Regulacja ta ma zastąpić i przy okazji rozszerzyć zakres utrzymanych w mocy przez Kodeks spółek handlowych przepisów Kodeksu handlowego dotyczących firmy. Ocenie poddano również rozwiązania zawarte w projekcie ustawy - Prawo własności przemysłowej, mające na celu zapewnienie prewencyjnej ochrony praw podmiotowych do nazw handlowych oraz znaków towarowych (usługowych) poprzez stworzenie wykazu nazw handlowych oraz wprowadzenie postępowania przedrejestracyjnego przedsiębiorców. Pomimo iż ostatecznie ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. - Prawo własności przemysłowej pominęła unormowanie powyższego zagadnienia, uznano, że zasługuje ono na omówienie. Nie można bowiem wykluczyć, że ustawodawca powróci do niego w przyszłości w projektowanym lub zmienionym kształcie, w związku z obiektywną potrzebą stworzenia podmiotom prawa cywilnego warunków umożliwiających obranie nazwy zgodnej z prawem, pojmowanym zarówno w znaczeniu przedmiotowym, jak i podmiotowym.

Praca składa się z trzech rozdziałów, z których każdy został podzielony na sześć podrozdziałów. Rozdział pierwszy umiejscawia instytucję nazw handlowych w systemie prawa. Kolejno omawia genezę instytucji oraz rozwój jej ochrony prawnej, źródła regulacji, pojęcie i rodzaje nazw handlowych na tle instytucji pokrewnych, w tym innych oznaczeń indywidualizujących oraz obiektów znaczeniowych nazw handlowych, funkcje nazw handlowych i ich ogólnogospodarcze znaczenie, a także klasyfikację i charakter prawa do nazw handlowych. Rozdział drugi zawiera analizę bezwzględnego prawa podmiotowego do nazwy handlowej. Omawia zasady obierania i używania nazw handlowych, powstanie prawa do nazwy handlowej, zakres jego wyłączności, treść prawa ze szczególnym uwzględnieniem uprawnienia do rozporządzania i innych form obrotu oraz ustanie prawa do nazwy handlowej. Rozdział trzeci poświęcono problematyce ochrony prawa do nazwy handlowej oraz ochrony interesów związanych z jej używaniem, realizowanych poza konstrukcją bezwzględnego prawa podmiotowego na podstawie postanowień Konwencji paryskiej o ochronie własności przemysłowej, przepisów Kodeksu handlowego, ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, Kodeksu cywilnego, Kodeksu postępowania cywilnego oraz ustawy - Prawo własności przemysłowej. Zawiera również omówienie zagadnienia kumulacji i zabezpieczenia roszczeń przewidzianych w wymienionych przepisach.

Uwzględniając postanowienia tekstu sztokholmskiego Konwencji paryskiej o ochronie własności przemysłowej, stanowiące część krajowego porządku prawnego, praca analizuje prawo polskie odwołując się do dorobku nauki i orzecznictwa, zarówno z okresu przedwojennego, jak i współczesnego. Konwencja paryska, jak dotychczas, jest jedyną umową międzynarodową, którą Polska zobowiązała się stosować i przestrzegać w stosunku do nazw handlowych. Ponieważ w prawie Wspólnoty Europejskiej brak jest unormowań bezpośrednio dotyczących nazw handlowych, z uwagi na ramy objętościowe pracy zrezygnowano z rozważań prawnoporównawczych. Rozwiązania przewidziane w prawie polskim w odniesieniu do nazw handlowych nie odbiegają od standardów przyjętych w krajach należących do Wspólnoty Europejskiej, stąd też za najpilniejsze zadanie uznano usystematyzowanie krajowych unormowań oraz ujednolicenie ich wykładni. Jak już bowiem wspomniano, na tym polu pozostaje wiele do zrobienia, gdyż wieloznaczność terminologii używanej na określenie nazw handlowych i ich desygnatów znaczeniowych oraz rozproszenie i nieprecyzyjność regulacji jest przyczyną sporów doktrynalnych, a także rozbieżności orzecznictwa podważających zasadę pewności i bezpieczeństwa prawa. Praca zawiera wiele propozycji rozwiązań problemów powstających na gruncie stosowania przepisów normujących używanie nazw handlowych oraz ochronę różnego rodzaju interesów przez nie uosabianych. Ujawnia niedostatki obowiązującej i projektowanej regulacji oraz wskazuje kierunek niezbędnych ich zmian.