Sieńczyło-Chlabicz Joanna, Naruszenie prywatności osób publicznych przez prasę. Analiza cywilnoprawna

Analiza problematyki naruszeń prywatności osób publicznych przez prasę jest szczególnie doniosła w dobie społeczeństwa opanowanego przez nowoczesne, globalne technologie. Prawo do prywatności i jego ochrona jest współczesnym, trudnym, a jednocześnie ciekawym i intrygującym problemem. Współczesnym, gdyż rozwój techniki, w szczególności w odniesieniu do zbierania, przetwarzania i rozpowszechniania informacji oznacza, że ingerencja w ludzką prywatność jest coraz bardziej skuteczna. Problem jest bardzo trudny, ponieważ wymaga solidnej analizy z punktu widzenia różnych dziedzin prawa. Jest ciekawy i intrygujący, gdyż ochrona prywatności obejmuje proces podejmowania wysiłków w celu osiągnięcia równowagi pomiędzy dwoma konkurującymi interesami, a mianowicie poszanowaniem dla ludzkiej osobowości i jednocześnie zagwarantowaniem wolności wypowiedzi. Napięcie pomiędzy tymi rywalizującymi ze sobą dobrami jest szczególnie wyraziste w przypadku działalności prasy.

Tematem rozprawy jest naruszenie prywatności osób publicznych przez prasę. Sformułowanie tematu wynikało z zamierzeń badawczych, a mianowicie przedstawienia z jednej strony konstrukcji prawa do prywatności, zakresu ochrony tego prawa w odniesieniu do osób publicznych, z drugiej zaś - fundamentalnego prawa prasy do wolności wypowiedzi i granic dozwolonej ingerencji prasy w prywatność osób publicznych. Naukowe opracowanie problematyki objętej tematem rozprawy staje się szczególnie istotne w dobie rozwoju Internetu i nowych, globalnych technologii, jak również stale wzrastających zagrożeń i naruszeń tego dobra przez media. Zbadano wiele głośnych przypadków naruszenia prywatności znanych postaci życia publicznego, jak księżnej Karoliny z Monako, zagranicznych gwiazd filmowych takich, jak Michael Douglas i Catherine Zeta-Jones, czy polskich sławnych artystów - na przykład Edyty Górniak czy Grażyny Szapołowskiej. Przeanalizowano problematykę wyznaczenia granic pomiędzy sferą życia publicznego a prywatnego, jak również granic dozwolonej krytyki prasowej w odniesieniu do przywódców politycznych, takich jak: Tony Blair czy Gerhard Schröder.

Zainteresowanie przedstawicieli doktryny, w szczególności w USA, tematyką prawa do prywatności stale wzrasta. W Polsce dopiero w ostatnich latach dostrzega się znacznie więcej publikacji na temat prywatności w różnych jej aspektach. Temat rozprawy nie był przedmiotem rozważań w prawniczej literaturze naukowej. Wiele zagadnień objętych rozprawą nie było podejmowanych przez przedstawicieli polskiej doktryny ani nie było przedmiotem analizy ze strony judykatury. Naukowe opracowanie niniejszej rozprawy wymagało sięgnięcia w szerokim zakresie do dorobku literatury zagranicznej i orzecznictwa sądowego. W rozprawie przedstawiono poszczególne zagadnienia na zasadzie analizy prawno-porównawczej ustawodawstwa polskiego i najbardziej reprezentatywnych ustawodawstw systemu prawa kontynentalnego na przykładzie Niemiec i Francji oraz systemu prawa zwyczajowego na przykładzie przede wszystkim USA i Wielkiej Brytanii.

Celem rozprawy jest przede wszystkim stworzenie konstrukcji prawa do prywatności i wskazanie granic dozwolonej ingerencji prasy w prywatność osób publicznych. Jego realizacja wymagała skorzystania z dorobku zagranicznej doktryny i judykatury z uwagi na stosunkowo niewielką liczbę opracowań naukowych dotyczących problematyki prawa do prywatności w Polsce, jak i skromnego dorobku judykatury.

Zadania, jakie postawiono niniejszej rozprawie sprowadzają się do:

Tezy główne rozprawy przedstawiają się następująco:

Tak zakreślony cel pracy nie pozostaje bez wpływu na jej układ.

Rozprawa składa się z ośmiu rozdziałów, które z merytorycznego punktu widzenia można podzielić na dwie części. Pierwsza część, obejmująca rozdziały od 1 do 3 - stanowi część ogólną, w której rozważone zostały zagadnienia dotyczące prawa do prywatności w ogólności. Natomiast druga - obejmująca rozdziały od 4 do 7 - to część szczegółowa, w której dokonano analizy prawa do prywatności osób publicznych i naruszeń tego prawa przez prasę.

Część ogólna dotyczy konstrukcji prawa do prywatności. W rozdziale pierwszym przedstawiono genezę prawa do prywatności poczynając od powstania koncepcji i rozwoju prawa do prywatności w USA, poprzez długi okres nieuznawania prawa do prywatności w Wielkiej Brytanii, kończąc na genezie i rozwoju tego prawa w Polsce i w wybranych państwach systemu prawa stanowionego. W następnym rozdziale zostały przedstawione różne koncepcje dotyczące pojęcia prywatności w świetle poglądów przedstawicieli doktryny polskiej i zagranicznej, jak również pojęcie prywatności na gruncie orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W ramach sfery prywatności wyodrębniono poszczególne sfery - w zależności od zakresu przyznawanej ochrony prawnej (skorzystano przy tym w szczególności z bogatego dorobku doktryny niemieckiej dotyczącego teorii sfer). Dokonanie takiego podziału powinno ułatwić sądom kwalifikację określonych okoliczności do sfery życia prywatnego i intymnego. Te dwie sfery składają się na kategorię nadrzędną w postaci sfery prywatności. Następnie przeanalizowano zagadnienie podmiotu prawa do prywatności, z uwzględnieniem wyrażenia „osoba zainteresowana”, użytego przez ustawodawcę w ustawie Prawo prasowe. Przedstawiono charakter prawa do prywatności na gruncie polskiej i zagranicznej doktryny i judykatury. Znacznie rozbudowano koncepcję prawa do ochrony sfery intymności jednostki omawiając w szczególności jej pojęcie i charakterystykę oraz okoliczności życia jednostki objęte tą sferą.

Rozdział trzeci rozprawy poświęcono problematyce treści prawa do prywatności. Najpierw przedstawiono przedmiot i treść tego prawa na gruncie francuskiej i niemieckiej doktryny i judykatury, następnie w świetle Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Analiza orzecznictwa sądów polskich pozwoliła na skonstruowanie katalogu okoliczności objętych sferą życia prywatnego, a w konsekwencji na przedstawienie strony negatywnej prawa do prywatności.

Druga część rozprawy - to część szczegółowa, która dotyczy prawa do prywatności osób publicznych i naruszeń tego prawa przez prasę. W rozdziale czwartym dokonano analizy pojęcia „osoba publiczna”, omówiono pojęcie i rodzaje osób publicznych w świetle zagranicznej doktryny i judykatury. Zaproponowano konstrukcję tego pojęcia w rozumieniu art. 14 ust. 6 prawa prasowego i wskazano kryteria kwalifikacji jednostki do kategorii osób publicznych. Przedstawiono modele prawa do ochrony prywatności osób publicznych w systemie common law i w systemie prawa kontynentalnego. Przeanalizowano stanowisko Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego oraz innych sądów polskich i skonstruowano autorski model prawa do ochrony prywatności osób publicznych. W kolejnym rozdziale wskazano na sposoby naruszenia prywatności przez prasę w USA, z uwzględnieniem naruszeń spowodowanych używaniem przez dziennikarzy nowych technik zbierania informacji. Przedstawiono instytucje prawne ochrony prywatności w Wielkiej Brytanii przed i po wejściu w życie Human Rights Act, koncentrując się na analizie spraw dotyczących naruszenia prywatności osób publicznych z ostatnich lat.

Rozdział piąty został poświęcony problematyce sposobów rozstrzygania konfliktu: wolność prasy a prawo do ochrony prywatności w wybranych państwach systemu prawa zwyczajowego, kontynentalnego, jak również w prawie polskim. Zagadnienie to nie było w zasadzie analizowane w polskiej doktrynie i w orzecznictwie. Przedstawiono kryteria rozstrzygania tego konfliktu korzystając również z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W kolejnym rozdziale sformułowano katalog najważniejszych okoliczności wyłączających bezprawność działania prasy wkraczającej w prywatność osób publicznych. Rozdział ostatni dotyczy wskazania kryteriów ustalania granic dozwolonej ingerencji prasy w prywatność osób publicznych.

W pracy wykorzystano dorobek orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Niewątpliwie najważniejszym dokumentem w dziedzinie praw człowieka, w tym prawa do prywatności jest Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Konwencja została przyjęta na posiedzeniu Komitetu Ministrów Rady Europy w Rzymie 4 listopada 1950 r., a weszła w życie 3 września 1953 r. Polska ratyfikowała ją 15 grudnia 1992 r., zaś dokument ratyfikacyjny został złożony Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy w dniu 19 stycznia 1993 r. Rząd polski uznał kompetencje Europejskiej Komisji i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka począwszy od dnia 1 maja 1993 r. w zakresie skarg odnoszących się do faktów mających miejsce po 1 kwietnia 1993 r. . Trybunał ma kompetencję prowadzenia spraw od samego początku, a więc badania faktów, rozstrzygania o dopuszczalności skargi, jak również wydawania ostatecznych orzeczeń (Komisja działała do dnia 31 października 1999 r. i zajmowała się sprawami wniesionymi przed wejściem w życie Protokołu 11 do Konwencji). W ten sposób Trybunał stanowi kolejną instancję kompetentną do rozstrzygania o naruszeniu praw podstawowych, w tym prawa do ochrony prywatności.

Wprowadzenie ochrony prywatności do katalogu praw fundamentalnych ma doniosłe znaczenie przede wszystkim w stosunkach państwo-jednostka, tworząc konieczny standard normatywny, który musi znaleźć odzwierciedlenie w obowiązującym ustawodawstwie danego państwa. Wymaga podkreślenia, że ma on - co najmniej pośrednio - istotne znaczenie dla stosunków horyzontalnych w relacjach pomiędzy samymi jednostkami . Wydane przez Trybunał orzeczenie skutkujące w stosunkach państwo-jednostka nie znajduje wprawdzie bezpośredniego przełożenia na stosunki pomiędzy jednostkami w płaszczyźnie prawa wewnętrznego , jednakże postanowienia Konwencji, jak i orzecznictwo Trybunału służą jako pomocnicze wskazówki interpretacyjne dla określenia treści i zakresu praw podstawowych. Gwarancje ochrony prywatności udzielane przez normy konwencyjne dotyczą całego obszaru sfery życia prywatnego, dlatego też państwo jest zobowiązane do stworzenia takiego systemu ochrony praw jednostki, który gwarantuje poszanowanie prywatności nie tylko przed ingerencjami państwa, lecz również innych jednostek .

Rozpoznanie i analiza problematyki naruszeń prywatności osób publicznych przez prasę wymagały zastosowania kilku metod badawczych. Poza podstawową dla prac prawniczych metodą analizy formalno-dogmatycznej, w najszerszym zakresie skorzystano z metody prawno-porównawczej. Metoda ta pozwoliła przedstawić różne modele prawa do ochrony prywatności osób publicznych i naruszeń tego prawa przez prasę na podstawie rozwiązań najbardziej reprezentatywnych państw systemu prawa zwyczajowego (USA i Wielka Brytania) i systemu prawa kontynentalnego (Niemcy, Francja i Polska). Umożliwiła ona przede wszystkim dostrzeżenie zasadniczych różnic pomiędzy systemem common law a prawem kontynentalnym w podejściu do zakresu przysługującego osobom publicznym prawa do ochrony prywatności. W rozprawie wykorzystano również metodę historyczną, która pozwoliła na przedstawienie genezy prawa do prywatności poczynając od USA, które uznaje się za kolebkę tego prawa, a kończąc na uznaniu tego prawa przez polską doktrynę i judykaturę. Rozwój prawa do prywatności w Polsce przebiegał podobnie jak w innych państwach, tzn. jego rozwój został zainicjowany przez przedstawicieli doktryny, a w ślad za nimi podążyło orzecznictwo.

W rozprawie została jedynie zasygnalizowana problematyka naruszenia prywatności w Internecie. Objętość rozprawy nie pozwalała ustosunkować się do wielu zagadnień, w szczególności rozważenia pojęcia Internetu, jego kwalifikacji prawnej, zagadnień dotyczących odpowiedzialności. Gwałtowny rozwój środków masowego komunikowania powoduje, że nasilają się przypadki naruszania dóbr osobistych, w tym prawa do prywatności osób publicznych w Internecie. Badania prowadzone w USA i w Europie dowodzą, że użytkownicy Internetu obawiają się, że ich zachowania w sieci mogą być nadzorowane dla celów komercyjnych, jak również z innych pobudek. W im większym stopniu wkraczają w życie społeczne sieci komputerowe, tym bardziej wzrasta skala tego niebezpieczeństwa . Szczególnie dużo problemów wiąże się z użytkowaniem poczty elektronicznej. Tak zwany e-mail stał się w ostatnich latach najbardziej powszechnym sposobem użytkowania Internetu.

Niewątpliwie, istnieje potrzeba dostosowania przepisów ustawy Prawo prasowe do nowego medium, którym jest Internet. Definicja prasy zawarta w art. 7 ust. 2 pkt 1 ustawy Prawo prasowe jest anachroniczna i nie uwzględnia odmienności Internetu od „tradycyjnej prasy”. Do uznania Internetu za prasę może skłaniać druga część definicji stosownie do której: prasą są także wszelkie istniejące i powstające w wyniku postępu technicznego środki masowego przekazywania, w tym także rozgłośnie oraz tele- i radiowęzły zakładowe, upowszechniające publikacje periodyczne za pomocą druku, wizji, fonii lub innej techniki rozpowszechniania. W świetle obowiązujących przepisów Internet byłby prasą, gdyby stanowił środek masowego przekazywania, który służy przede wszystkim upowszechnianiu publikacji periodycznych. Można uznać, że regularnie rozpowszechniane w Internecie biuletyny, czasopisma - bez względu na to, czy stanowią one wersję lub kopię prasy drukowanej - są prasą w rozumieniu ustawy .

Rozprawa nie obejmuje zagadnienia odpowiedzialności cywilnej z tytułu naruszeń prawa do prywatności osób publicznych przez prasę. Jest to ogromny obszar wymagający odrębnego naukowego opracowania. Szczególnie istotna i wymagająca pogłębionej analizy jest problematyka zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, a w szczególności: rozważenia pojęcia krzywdy, wskazania niezbędnych przesłanek uwzględniania powództwa o zadośćuczynienie przez sądy, przedstawienia otwartego katalogu czynników mających decydujące znaczenie przy wyznaczaniu jego wysokości.

Rozprawa została oparta na źródłach prawa polskiego i piśmiennictwie prawniczym najbardziej reprezentatywnych państw systemu prawa kontynentalnego i systemu common law. Niezbędna była analiza dorobku judykatury innych państw dotyczącego prawa do prywatności wobec jeszcze skromnego orzecznictwa sądów polskich. Autorka skorzystała w szczególności z orzecznictwa sądów niemieckich, francuskich, amerykańskich i angielskich. Ponadto, w rozprawie wykorzystano polskie naukowe piśmiennictwo prawnicze i orzecznictwo sądów polskich. Autorka dokonała również analizy orzeczeń sądowych z bazy danych Centrum Monitoringu i Wolności Prasy, jak również Ośrodka Dokumentacji i Informacji Naukowej Instytutu Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Powstanie niniejszej rozprawy było możliwe dzięki otrzymaniu - w drodze wygrania ogólnopolskich konkursów - stypendiów na odbycie staży naukowych w Wielkiej Brytanii. Pierwszy staż zorganizowany przez Fundację Wasilewskiego, British Council i Fundację Batorego - Autorka odbyła w Clare Hall, University of Cambridge pod kierunkiem profesora W. R. Cornisha. Natomiast drugi staż - zorganizowany przez Fundację Batorego, British Council i Oxford Colleges Hospitality Scheme - odbywał się w St. Peter's College, Oxford University pod kierunkiem Profesora Davida Vaver'a.

Znajomość źródeł prawa niemieckiego stała się możliwa dzięki zakwalifikowaniu się na stypendium naukowe zorganizowane przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, które odbywało się na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Salzburgu pod kierunkiem profesora Waltera Berki. Autorka miała możliwość analizy źródeł prawa francuskiego i hiszpańskiego przy okazji gościnnych wykładów z zakresu prawa cywilnego i prawa własności intelektualnej w ramach programu Socrates/Erasmus w Instytucie Studiów Politycznych (Institut D'Estudes Politiques) w Rennes we Francji, jak również na Wydziale Prawa Universidad Pública de Navarra w Pampelunie w Hiszpanii.