Książek Daniel, Miejsce pracy jako istotny element umowy o pracę

Tematem prezentowanej książki jest miejsce pracy jako istotny element umowy o pracę. Miejsce pracy jako element treści umownego stosunku pracy ulega sukcesywnej ewolucji. W początkowym okresie obowiązywania ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) było traktowane jako element nieistotny, pozostawiony pracodawcy, który miał dyrektywną swobodę w zakresie jego określenia, a tym samym zmiany. Wraz z rozwojem gospodarki rynkowej, skutkującym możliwością swobodnego przemieszczania się pracowników, miejsce pracy zaczęło odgrywać coraz bardziej doniosłą rolę zarówno w orzecznictwie Sądu Najwyższego, jak i w doktrynie. Poprzestawano jednak na doraźnym definiowaniu tego terminu, nierzadko na potrzeby analizy konkretnej instytucji prawa pracy. W latach 90. ubiegłego stulecia ewolucję dostrzegł również ustawodawca i dał temu wyraz w nowelizacji treści art. 29, a następnie art. 22 k.p., poprzez włączenie miejsca pracy do zbioru elementów explicite kształtujących treść stosunku pracy. Obecnie miejsce pracy jako element treści stosunku pracy ulega dalszej dynamicznej transformacji. Coraz częściej nie jest określane jako konkretny budynek czy miasto, ale swoimi granicami obejmuje (a nawet przekracza) obszar jednego państwa. Miejsca pracy – pomimo jego prawnej i praktycznej doniosłości dla stron stosunku pracy – nie poddano głębszej analizie teoretycznej. Po dzień dzisiejszy nie ma ono na poziomie kodeksowym definicji legalnej. Jej brak jest powodem komplikacji na płaszczyźnie teoretycznej i – w konsekwencji – praktycznej, związanych z dostępnością jedynie potocznego znaczenia, które in concreto nie wskazuje interpretatorowi takiego zakresu znaczeniowego, który nie tylko wytrzymałby proces wykładni prima facie, ale przede wszystkim zagwarantował zadowalające rezultaty in fine.

Książka odwołuje się do stosunku pracy na podstawie umowy o pracę. Przedmiotem mojej analizy, co do zasady, są przepisy kodeksu pracy. Dodatkowo rozważaniami swoimi objąłem również jedynie wybrane regulacje okołokodeksowe dotyczące bezpiecznych i higienicznych warunków pracy czy też szkód na osobie pracownika. Poddałem również analizie przepisy ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.), ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1155 z późn. zm.) oraz ustawy z dnia 9 lipca 2003 r. o zatrudnianiu pracowników tymczasowych. Podkreślić muszę, że nie analizowałem powołanych aktów kompleksowo, lecz tylko w takim zakresie, w jakim odnosiły się one do przestrzeni wykonywania pracy, będącej stricte przedmiotem opracowania. Niniejsza praca, co do zasady, nie obejmuje swoim zakresem badań stosunków umownych regulowanych innymi niż wskazano powyżej aktami okołokodeksowymi. Mam tutaj na myśli szczególnie pracowników samorządowych, nauczycieli oraz pracowników urzędów państwowych. Wskazana grupa, ze względu na swoją specyfikę i złożoność, wymaga odrębnej i zarazem szczegółowej analizy, niemieszczącej się w ramach tej pracy.

Powołując stosowne orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz dostępną literaturę, podjąłem próbę zdefiniowania oraz sklasyfikowania pojęcia „miejsce pracy” na użytek nauki prawa pracy, z zastosowaniem podziału dokonanego przez T. Zielińskiego wraz z M. Taniewską, uzupełnionego przez podział stosowany przez Z. Salwę. Moim zdaniem miejsce pracy ma szczególne znaczenie w dobie postępującej globalizacji, gdy granice swobody w określaniu miejsca pracy istotnie wpływają na realne możliwości ochrony praw pracownika. Podjąłem się analizy struktury pojęciowej miejsca pracy, kształtując przy tym principium divisionis, które legły u podstaw jego znaczeniowej dyferencjacji.

Bezpośredniej relacji miejsca pracy do wynagrodzenia za pracę w zasadzie nie opisywano w doktrynie. Trudno jest zatem znaleźć jakiekolwiek stanowiska potwierdzające lub negujące tę zależność. Taka analiza ma swoje uzasadnienie nie tylko prawne, lecz także – a może przede wszystkim – społeczne. Szczególnie w dzisiejszych czasach miejsce pracy jest bowiem elementem silnie oddziałującym na decyzje stron przyszłej umowy o pracę i wpływa na ostateczną akceptację proponowanych warunków wynagradzania. W dwóch różnie rozwiniętych obszarach kraju (np. Polski) wynagrodzenia o takiej samej wysokości, odnoszące się tylko do jakości oraz rodzaju pracy, będą odmiennie spełniać jedną ze swoich istotnych funkcji, jaką jest zaspokojenie potrzeb bytowych pracownika i jego rodziny. Szczególnie dotyczy to kwot oscylujących w granicach wynagrodzenia minimalnego. W rozdziale poświęconym tej materii poddane rozważaniom zostało również miejsce pracy w kontekście legalnego różnicowania wysokości wynagrodzenia za pracę sensu largo. W przepisach regulujących zasady wynagradzania nie ma explicite zakazu odnoszenia wysokości wynagrodzenia do miejsca, gdzie praca ma być wykonywana. Z kolei w przepisach regulujących zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu ustawodawca wprost zakazuje odniesienia wysokości wynagrodzenia za pracę do elementów wykraczających poza ich numerus clausus, pośród których nie znajduje się element miejsca pracy. To, gdzie pracę wykonujemy, wpływa nie tylko na wysokość wynagrodzenia zasadniczego. De facto uwidacznia się też w różnego rodzaju świadczeniach związanych z wykonywaną pracą, np. w postaci wszelakiego rodzaju dodatków za rozłąkę. Duże znaczenie ma instytucja miejsca pracy w kontekście podróży służbowej. Pomimo wskazania przez ustawodawcę obszaru, poza którym wykonywanie pracy ma (powinno mieć) charakter podróży służbowej, w orzecznictwie Sądu Najwyższego nie dostrzega się jednolitego stanowiska, a jedną z głównych przyczyn takiego stanu jest, moim zdaniem, brak konsekwencji w definiowaniu (stałego) miejsca pracy, co niewątpliwie prowadzi do osłabienia systemu prawa pracy jako zbioru spójnych ze sobą norm.

Obok rozważań de lege lata oraz de lege ferenda dotyczących wynagrodzenia dokonuję także próby określenia relacji miejsca pracy i rodzaju pracy. Również i ta zależność dwóch istotnych elementów treści umowy o pracę nie została dotąd poddana gruntownej analizie teoretycznej. Uważam, że istotne argumenty przemawiają za tym, aby taką relację wykazać i uzasadnić. Po pierwsze, miejsce pracy może być źródłem typizacji rodzaju pracy. Pracownik, w którego umowie wskazano miejsce pracy jako pewien określony obszar geograficzny, musi przemieszczać się w jego granicach, wykonując pracę o charakterze mobilnym. Na drugim końcu skali znajduje się praca typu stacjonarnego. W tym przypadku miejsce pracy nie może być określone inaczej niż jako pewien ograniczony, niezwiązany z przemieszczaniem się wycinek przestrzeni, jak np. budynek lub zwarty kompleks budynków. Po drugie, niewłaściwe określenie miejsca pracy w relacji do rodzaju pracy będzie miało wymierny skutek chociażby w kontekście podróży służbowej oraz godzin nadliczbowych. Dalej taka relacja przełoży się na granicę swobody pracodawcy w zakresie dyrektywnej zmiany miejsca pracy. Niewłaściwe określenie miejsca pracy zaburzy ochronę pracownika przed niezgodną z prawem zmianą miejsca pracy dokonaną przez pracodawcę.

Miejsce pracy ma ścisły związek również z innym elementem treści umowy o pracę, tj. czasem pracy. Związek widoczny jest nie tylko w definiowaniu czasu pracy jako kategorii prawnej, lecz także chociażby w przypadku zadaniowego czasu pracy, gdy miejsce pracy wskazane jest wprost jako element uzasadniający zastosowanie takiego systemu czasu pracy. Biorąc pod uwagę miejsce wykonywania pracy, można ustalić ryczałtowy sposób wynagradzania za pracę w godzinach nadliczbowych.

W dalszych rozdziałach miejsce pracy opisywane jest także w kontekście nietypowych form zatrudnienia. Wydaje się, że ani rodzaj, ani czas pracy nie wpływają tak bardzo jak miejsce pracy na zakwalifikowanie danego modelu zatrudnienia jako atypowego. Spróbuję odpowiedzieć na pytanie, czy możemy mówić o atypowym stosunku pracy, którego jednym z elementów jest miejsce pracy, czy też powinniśmy mówić o atypowym miejscu pracy w ramach danego stosunku.

Dokonam również analizy de lege lata miejsca pracy jako miejsca będącego źródłem obowiązków pracodawcy w zakresie zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, odpowiadając in fine na pytanie, w jakim znaczeniu ustawodawca posługuje się w treści stosownych przepisów wyrażeniami określającymi przestrzeń, gdzie praca jest wykonywana. Jest to szczególnie istotne w przypadku nowych form zatrudnienia. Podjęta zostanie próba analizy obowiązku (i jego granic) zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, szczególnie w kontekście przyjętego podziału miejsca pracy na stałe oraz niestałe. Wreszcie dzięki zdefiniowaniu oraz sklasyfikowaniu miejsca pracy będzie możliwe wskazanie granicy pomiędzy prawnym zakwalifikowaniem danego zdarzenia jako wypadku w drodze do lub z pracy a zakwalifikowaniem go jako wypadku przy pracy.

Miejsce pracy determinuje również właściwość sądu, przed którym pracownik może dochodzić roszczeń związanych ze stosunkiem pracy. W przypadkach określenia miejsca pracy jako obszaru geograficznego pracownik może mieć prawo wyboru sądu, przed którym będzie dochodził roszczeń. To z kolei może wywierać realny wpływ na szybkość oraz ekonomikę postępowania sądowego. Tym samym w znacznym stopniu może służyć realizacji zasady szczególnej ochrony słusznych interesów pracownika w sprawach z zakresu prawa pracy.

Niniejsza monografia jest skróconą i fragmentami nieznacznie zmienioną wersją dysertacji obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. W tym miejscu pragnę podziękować promotorowi pracy – prof. dr. hab. A.M. Świątkowskiemu oraz recenzentom – prof. dr. hab. K.W. Baranowi oraz dr. hab. J. Męcinie za słuszne uwagi zgłaszane w toku przygotowywania dysertacji. Jednocześnie wyrażam nadzieję, że niniejsza praca, oparta na orzecznictwie Sądu Najwyższego, dostępnej literaturze oraz wnioskach własnych, będzie monografią stanowiącą podstawę do głębszej dyskusji na temat sposobu definiowania miejsca pracy oraz jego pozycji w hierarchii elementów umowy o pracę.