Mikołajczyk Barbara, Międzynarodowa ochrona praw osób starszych

Rok 2012 został ogłoszony w Unii Europejskiej „Europejskim Rokiem Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej”, a z okazji dziesiątej rocznicy przyjęcia w Madrycie przez Światowe Zgromadzenie Międzynarodowego Planu Działania w sprawie Starzenia się Społeczeństw (International Plan of Action on Ageing 2002), na forum ONZ postanowiono o dokonaniu przeglądu jego implementacji. Obecnie niemal wszystkie gremia międzynarodowe toczą dyskusje na temat solidaryzmu pomiędzy generacjami, eliminacji ubóstwa i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu osób starszych. Jest to uzasadnione, gdyż coraz to większa część ludności świata nie jest w stanie na równi z innymi członkami społeczeństwa uczestniczyć w życiu społecznym i politycznym swego kraju. Przed skutkami niedostosowania polityki społecznej i ekonomicznej do zachodzących zmian demograficznych ostrzegają coraz to aktywniejsze na tym polu organizacje pozarządowe.

Wydłużenie życia człowieka oraz społeczne i ekonomiczne konsekwencje tego zjawiska są przedmiotem badań socjologów, etyków, gerontologów, geriatrów, demografów, psychologów oraz ekonomistów, ale w niewielkim zakresie pozostają one w kręgu zainteresowania prawników – internacjonalistów. W literaturze światowej niewielu autorów specjalizujących się w prawie międzynarodowym podejmuje omawianą w niniejszej pracy problematykę . Nieliczne teksty z tej dyscypliny pojawiają się jednak w pracach zbiorowych dotyczących najbardziej aktualnych wyzwań (także zagrożeń) dla społeczności międzynarodowej, co świadczy, że dyskutowana w niniejszej pracy problematyka jest postrzegana jako temat „wschodzący” .

Wśród polskich publikacji można wskazać przede wszystkim opracowania, które są efektem badań z zakresu socjologii, demografii i psychologii. Jeśli już temat osób starszych jest podejmowany przez prawników, to zazwyczaj nie całościowo, ale fragmentarycznie, przy okazji prowadzenia innych badań, na przykład na temat szeroko pojętego prawa do ochrony zdrowia, określania wieku uprawniającego do przejścia na emeryturę, zwalczania ubóstwa lub eliminacji dyskryminacji kobiet w stosunkach pracy .

Nadrzędnym celem niniejszej monografii jest jednak nie tyle uzupełnienie istniejącej luki w polskiej literaturze prawa międzynarodowego, ile wykazanie, że problematyka osób starszych i starzenia się ludzkości to przede wszystkim zagadnienie praw człowieka, choć jeszcze dzisiaj niedoceniane i marginalizowane.

Niniejsza praca zawiera rozważania z zakresu prawa międzynarodowego publicznego, a precyzyjniej – międzynarodowego prawa praw człowieka , a jej głównym założeniem jest twierdzenie, że we współczesnym prawie międzynarodowym istnieje pilna potrzeba zmiany podejścia do problematyki ochrony praw osób starszych. Jednym z rozwiązań, jakie mogłoby zostać przyjęte na arenie międzynarodowej jest zaakceptowanie nowego traktatu, odbiegającego jednak od większości obecnie obowiązujących umów z dziedziny praw człowieka.

Takie założenie wymaga z kolei znalezienia odpowiedzi na następujące pytania:

Z tego względu w niniejszej pracy przedmiotem badań stały się przede wszystkim normy traktatowe przyjęte na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych, a także Organizacji Państw Amerykańskich, Unii Afrykańskiej, Ligi Arabskiej, Rady Europy i Unii Europejskiej. Wszak to w tych gremiach jest wytyczany poziom ochrony praw człowieka na świecie. Obowiązujące przepisy prawa międzynarodowego dotyczące ochrony praw człowieka zestawiono z jedynymi wypracowanymi na forum międzynarodowym standardami traktowania osób starszych, tj. z oenzetowskimi Zasadami działania na rzecz osób starszych z 1991 r. oraz z wytycznymi Madryckiego Planu Działania. Dokumenty te nie mają co prawda charakteru wiążącego, ale określają najwyższy standard, jaki udało się do tej pory osiągnąć na forum międzynarodowym.

Z dokumentów powszechnych najszerzej zostały przeanalizowane postanowienia Międzynarodowych paktów praw człowieka, Konwencji w sprawie likwidacji dyskryminacji kobiet oraz Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych.

Nie ma wątpliwości, że w porównaniu z innymi regionami europejski system ochrony praw człowieka jest najbardziej rozwinięty. Z tego względu, ochronie praw osób starszych w prawie europejskim, które oznacza tutaj prawo przyjęte na forum Rady Europy oraz Unii Europejskiej, poświęcono w niniejszej pracy najwięcej miejsca. Oczywiście prawo UE ma charakter swoisty, cechujący się autonomią w stosunku do prawa międzynarodowego , ale wydaje się, że w kwestiach związanych z prawami człowieka nie sposób oddzielać tych dwóch systemów. W pracy wspomniano również o inicjatywach Rady Nordyckiej, OBWE i OECD. Jednak te płaszczyzny współpracy państw mają w kreowaniu standardu ochrony osób starszych marginalne znaczenie.

Zbadanie tematu poprzez omawianie samych norm prawnych byłoby niepełne, dlatego też w pracy odwołano się do ich interpretacji dokonywanej przez sądy międzynarodowe i organy quasi-sądowe. Tak więc, omówiono wybrane orzecznictwo Komitetu Praw Człowieka, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawach o istotnym znaczeniu dla ochrony praw osób starszych. Niezwykle pomocne w analizie przepisów powszechnych okazały się poglądy organów traktatowych ONZ wyrażanych przede wszystkim w komentarzach ogólnych.

Praca zasadniczo nie dotyczy sytuacji osób starszych na poziomie krajowym, jednak w ograniczonym zakresie i ten wątek musiał się pojawić, ale tylko po to, aby uzupełnić obraz światowych tendencji i rozwiązań prawnych.

Sama analiza i porównywanie przepisów prawa międzynarodowego byłyby jednak mało przekonujące bez odpowiedniego wprowadzenia. Przed rozważaniami natury prawniczej dokonano zatem identyfikacji problemu na arenie światowej, zagrożeń i wyzwań związanych ze zjawiskiem starzenia się w skali globalnej i regionalnej oraz problemów, które dotykają każdego pojedynczego człowieka. Poruszając wiele wątków – socjologicznych, politologicznych, kulturowych, a nawet medycznych i ekonomicznych, do pewnego stopnia praca nabrała cech multidyscyplinarności. Trzeba jednak zaznaczyć, że wszelkie rozważania natury teoretycznej, filozoficznej, z dziedziny socjologii, demografii itd., zawarte w niniejszej monografii, nie stanowią głównego pola badań. Mają one pełnić jedynie służebną funkcję wobec przeprowadzonej dalej analizy odpowiednich norm międzynarodowych.

Po zidentyfikowaniu problemu i zaprezentowaniu stanowiska społeczności międzynarodowej wobec starzenia się ludzkości i sytuacji osób starszych we współczesnym świecie, konieczne stało się sięgnięcie do podstawowych wartości i zasad – godności, równości i niedyskryminacji. Dopiero po zbadaniu, w jakim stopniu prawo międzynarodowe chroni godność człowieka starszego, gwarantuje mu równość i zapobiega dyskryminacji, można było przeanalizować stopień gwarancji dla niezależności osoby starszej, jej uczestnictwa w życiu społecznym, politycznym i kulturalnym, a także jej praw w sytuacji niesamodzielności. Sporządzenie takiego bilansu pozwoliło natomiast na rozważania dotyczące perspektyw międzynarodowej ochrony praw osób starszych, a w szczególności na wskazanie kierunków, w jakich może (lub powinna) podążać społeczność międzynarodowa, aby skutecznie zagwarantować osobom starszym możliwość korzystania z ich praw człowieka.

Rozważane w niniejszej pracy zagadnienie stanowi stosunkowo niedawno zidentyfikowany problem badawczy. Przeglądając bibliografię, łatwo więc zauważyć, że dopiero na przestrzeni ostatnich kilku lat znacznie wzrosła liczba oficjalnych i roboczych dokumentów, raportów i różnego typu publikacji podejmujących temat starzenia się ludzkości. To niespotykane dotąd „przyspieszenie” jest spowodowane zbliżającą się dziesiątą rocznicą przyjęcia Madryckiego Planu Działania.

W monografii wykorzystano literaturę z zakresu prawa międzynarodowego i europejskiego oraz pomocniczo z innych dziedzin, takich jak filozofia, socjologia, demografia, czy gerontologia. Przy opracowywaniu zadania dotykającego spraw społecznych niezbędne okazało się korzystanie z raportów i różnego rodzaju opracowań przygotowywanych przez międzynarodowe organizacje pozarządowe, różne ciała eksperckie i grupy robocze. Większość z tych źródeł została opublikowana w Internecie, stąd stosunkowo częste odwoływanie się do zasobów internetowych. Korzystano między innymi z baz internetowych sądów międzynarodowych (np. CURIA, HUDOC), baz czasopism naukowych (np. Westlaw, HeinOnLine) oraz różnego typu dokumentów zamieszczanych na oficjalnych stronach internetowych organizacji międzynarodowych. Niniejsza praca odwołuje się do dokumentów, orzeczeń, badań i opracowań opublikowanych w różnej formie przed dniem 15 lipca 2012 r.