Syska Maciej, Medyczne oświadczenia pro futuro na tle prawnoporównawczym

Rozwój nauki i techniki w dziedzinie medycyny jest w sposób oczywisty korzystny dla człowieka. Dzięki wciąż rosnącej wiedzy, nowym metodom leczenia i wynalazkom medycznym lekarze są w stanie leczyć coraz to nowe schorzenia, uważane dotąd za nieuleczalne czy stwarzające zaledwie niewielkie szanse na wyleczenie. Rozwój medycyny przyczynia się do wydłużania średniej długości życia w społeczeństwie, pozwala zapobiegać dolegliwym skutkom chorób, zmniejszać dyskomfort związany z ich przebiegiem. Medycyna coraz skuteczniej radzi sobie z leczeniem niepłodności, w tym także rozwijając metody zapłodnienia in vitro, a nawet – przynajmniej w pewnym zakresie – pozwala poprawić komfort umierania poprzez łagodzenie bólu związanego z chorobami prowadzącymi do śmierci i poprzez opiekę paliatywną.

Ów nieustanny rozwój stawia często pod znakiem zapytania dotychczasowe wyobrażenia opinii publicznej o leczeniu. Powoduje, że konieczne jest stawianie pytań o aktualność dotychczasowych standardów etycznych, prawnych i medycznych. Współczesne wyzwania bioetyczne mają właśnie taki – interdyscyplinarny charakter. Niezmiernie ciekawe jest pytanie o rolę prawa w zmieniających się realiach medycznych i społecznych. Czy prawo może pozostać obojętne wobec zmian w medycynie? Jak silne są związki między prawem a bioetyką, między prawem a moralnością? Reakcja prawa na zmieniające się okoliczności jest konieczna. Jego funkcjami są bowiem m.in. ochrona wolności jednostek oraz stabilizowanie i nadawanie ram stosunkom społecznym . Bez odpowiedniego prawa realizacja procedur medycznych z poszanowaniem autonomii jednostki wydaje się o wiele trudniejsza. Nadal jednak otwarta pozostaje kwestia modelu regulacji prawnej medycyny i jej relacji z etyką medyczną . Jak daleko powinny sięgać uprawnienia lekarza? Jak szeroka może być autonomia pacjenta? Czy prymat przyznać należy leczeniu czy ochronie autonomii decyzyjnej jednostek? Czy to, co moralnie wątpliwe, powinno być jednocześnie zawsze prawnie zakazane? A zatem czy prawo należy utożsamiać z moralnością?

Na powyższe pytania nie ma prostej odpowiedzi. Niniejsza praca nie aspiruje zresztą do rozstrzygnięcia tego rodzaju kwestii w sposób uniwersalny. Biorąc pod uwagę dotychczasowy dorobek doktryny i orzecznictwa polskiego i zagranicznego, staram się natomiast pokazać, jaka może być reakcja prawa na zjawisko autonomizacji woli pacjenta w jednym z jej szczególnych aspektów.

Debata bioetyczna w ostatnich latach koncentrowała się wokół obszarów, takich jak: prokreacja medycznie wspomagana, eutanazja, roszczenia wrongful birth, klonowanie istot ludzkich czy ich narządów itp. Istotne miejsce zajmowało przy tym także zagadnienie miejsca pacjenta w procesie leczenia i jego stosunków z lekarzem – właśnie w ramach tego ostatniego sytuuje się niniejsza praca.

Problem oświadczeń pro futuro jest – zwłaszcza na gruncie nauki polskiej – podejmowany stosunkowo od niedawna. Brak jest opracowań ujmujących tę tematykę w sposób kompleksowy i wyczerpujący, choć oczywiście pewne aspekty tych oświadczeń były już analizowane . Niemniej nadal brakuje np. ich powszechnie przyjętej definicji.

Oświadczenia pro futuro stanowią także zagadnienie aktualne społecznie, czego dowodzi choćby debata publiczna przy okazji prac legislacyjnych nad tzw. ustawą bioetyczną . Z tych właśnie względów problematyka ta zasługuje moim zdaniem na szerszą analizę.

Problemy bioetyczne nie dają się umieścić w ramach jednej gałęzi prawa. Ze względu na stopień ich skomplikowania muszą być analizowane równocześnie w świetle prawa międzynarodowego, konstytucyjnego, cywilnego oraz karnego. Kwestia autonomii woli pacjenta, której szczególnym przejawem są właśnie oświadczenia pro futuro, także musi być widziana wielopłaszczyznowo.

W niniejszym opracowaniu dokonana zostanie analiza tych oświadczeń na gruncie przede wszystkim cywilistycznym z istotnym uwzględnieniem dyrektyw, jakie dla tych oświadczeń mogą wynikać z prawa międzynarodowego oraz konstytucyjnego.

Wśród podstawowych problemów wymagających omówienia należy wskazać: konstrukcję oświadczeń pro futuro, ich definicję i rodzaje, stanowisko prawa międzynarodowego wobec takich oświadczeń, a także rozwiązania w zakresie ich dopuszczalności, przyjęte w różnych krajach europejskich. Ocena dopuszczalności tego typu przejawów woli na gruncie prawa polskiego wymaga w dalszej kolejności ich omówienia w kontekście polskiego prawa konstytucyjnego.

Z kolei w ramach analizy cywilistycznej pojawiają się zagadnienia typowe dla tej gałęzi prawa: zakres autonomii woli jednostki, ochrony dóbr osobistych, zagadnienie charakteru prawnego tych oświadczeń i ich relacji do oświadczeń woli i czynności prawnych. Dopiero analiza wszystkich tych obszarów może prowadzić do konkluzji co do ewentualnej dopuszczalności tego typu oświadczeń w prawie polskim oraz – przy braku ich normatywnej regulacji – do zaproponowania możliwych postulatów de lege ferenda.

W powyższych ramach w pracy zostanie omówiony aktualny stan normatywny i jego geneza oraz podejmowane dotąd próby regulacji. Przedstawione będzie orzecznictwo sądów polskich, europejskich (głównie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka), a także ustawodawstwo i orzecznictwo sądów w analizowanych porównawczo krajach Europy. Wydaje się, że zwłaszcza analiza prawnoporównawcza może dostarczyć ciekawego materiału badawczego.