Araszkiewicz Michał (red.), Czapska Janina (red.), Pękala Mateusz (red.), Płeszka Krzysztof (red.), Mediacja. Teoria, normy, praktyka

Monografie
Opublikowano: WKP 2017
Rodzaj:  monografia
Autorzy monografii:

Mediacja. Teoria, normy, praktyka

Autorzy fragmentu:

Wstęp

Pięć lat temu, na początku roku 2011, grupa socjologów prawa oraz teoretyków prawa skupiona wokół nowo powstałego Centrum Alternatywnego Rozwiązywania Sporów przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego dyskutowała zagadnienia związane ze stanem i perspektywami rozwoju mediacji w Polsce.

Sformułowano wówczas tezę, że mediacja oraz pozostałe metody alternatywne odgrywają w Polsce istotnie podrzędniejszą rolę niż w innych państwach, zwłaszcza w USA czy w niektórych krajach Europy Zachodniej. Dyskusja ta ujawniła cały szereg zróżnicowanych opinii, niejednokrotnie o obiegowym charakterze, zarówno dotyczących przyczyn takiego stanu rzeczy, jak i dróg jego naprawy. Pozwoliła także na identyfikację licznych problemów badawczych różnorodnego pochodzenia oraz różnej natury. Zidentyfikowanie głównych zagadnień badawczych uzmysłowiło członkom zespołu konieczność wzmocnienia jego interdyscyplinarności poprzez poszerzenie o przedstawicieli dogmatyk prawniczych tych gałęzi prawa, w których mediacja bądź inne alternatywne metody rozwiązywania sporów są uznawane za adekwatne w innych krajach. Chodziło zatem o gałęzie prawa procesowego, a mianowicie procedurę cywilną, karną oraz administracyjną, jak również postępowanie sądowoadministracyjne. Wzmocnienie interdyscyplinarności zespołu badawczego sprawiło zarazem, że poszerzeniu uległ zakres planowanego projektu – możliwe stało się bowiem przeprowadzenie badań w trzech perspektywach: teoretyczno-opisowej, normatywnej oraz empirycznej. Rozbudowany został także zakres metod alternatywnych poddanych analizie, chociaż mediacja pozostała metodą pierwszoplanową. Projekt zespołu badawczego przybrał formalny kształt w postaci wniosku zarejestrowanego przez Narodowe Centrum Nauki w Krakowie pod numerem N N110 130740. Umowę o realizację projektu badawczego własnego zatytułowanego „Mediacja i inne alternatywne metody rozwiązywania sporów w polskim systemie prawnym – teoria i praktyka” (nr 1307/B/H03/2011/40) zawarto w dniu 13 czerwca 2011 r., a kierownikiem zespołu został prof. dr hab. Krzysztof Płeszka.

W skład zespołu badawczego weszli: dr hab. Dobrosława Szumiło-Kulczycka, prof. UJ, dr Katarzyna Gajda-Roszczynialska, dr Radosław Flejszar, dr hab. Andrzej Grabowski, dr Kamil Klonowski, dr Karolina Mania oraz niżej podpisani redaktorzy tomu: dr hab. Janina Czapska, prof. UJ, prof. dr hab. Krzysztof Płeszka, dr Mateusz Pękala oraz dr Michał Araszkiewicz. W miarę postępu prac, a w szczególności badań empirycznych, zespół uzupełniano poprzez kooptację specjalistów z zakresu socjologii prawa, osób posiadających doświadczenie w stosowaniu metod alternatywnych w poszczególnych dziedzinach prawa procesowego, a także przedstawicieli dogmatyki prawa. Byli to: dr Paweł Czarnecki, dr Tomasz Cyrol, dr Grzegorz Frączek, dr Joanna Stojer-Polańska, mgr Anna Bicz, mgr Janusz Gwiazdowski, mgr Mariola Hacia-Groticka, mgr Krzysztof Kasparek, mgr Małgorzata Roszkowska, mgr Katarzyna Sawicka, mgr Monika Stachura, mgr Maksymilian Szeląg-Dylewski oraz mgr Daria Wójcik. Przeprowadzenie badań empirycznych było możliwe dzięki zaangażowaniu ośrodków mediacyjnych działających przy Uniwersytecie Warszawskim oraz Uniwersytecie Śląskim.

Zasadniczym zamierzeniem badawczym zespołu było przeprowadzenie wielopłaszczyznowych interdyscyplinarnych badań nad problematyką alternatywnych metod rozwiązywania sporów, w szczególności dotyczących zastosowania tych metod, a przede wszystkim mediacji, w polskim systemie prawnym. Projekt podzielono na trzy podstawowe części: po pierwsze – część teoretyczną, obejmującą analityczne modelowanie stosowania metod ADR (ang. alternative dispute resolution) na tle ogólnej koncepcji rozwiązywania sporów, po drugie – normatywne ujęcie dogmatyczno-prawne i po trzecie – część empiryczną. Badania w każdym obszarze poprzedzone zostały analizą aktualnego stanu wiedzy. W trakcie realizacji projektu uczestnicy zespołu publikowali wyniki cząstkowe w artykułach, wystąpieniach konferencyjnych oraz w opracowaniach zbiorowych. Istotnym wydarzeniem w procesie podsumowywania badań i prezentacji ich wyników była przewidziana w projekcie ogólnopolska konferencja naukowa pt. „Jagiellońskie Dni Mediacji”, zorganizowana w listopadzie 2014 r. Konferencja umożliwiła członkom zespołu przedstawienie wyników badań, zwłaszcza rezultatów badań społecznych, unaoczniających bariery dotyczące szerszego wprowadzenia mediacji do polskiego systemu prawa.

Niniejsza książka przedstawia wszystkie istotne rezultaty projektu badawczego. Rezultaty te polegają na rekonstrukcji aktualnego stanu badań, przedstawieniu zastosowanych metod badawczych oraz analiz pojęciowych, normatywnych i empirycznych w poszczególnych obszarach.

Prezentowany tom jest jedną z dwóch książek, stanowiących efekt realizacji projektu naukowego. Na rynku dostępny jest już tom w języku angielskim zatytułowany Mediation in Poland. Theory & Practice pod redakcją niżej podpisanych, który ukazał się w 2015 r. Niniejsza książka jest jednak znacznie bardziej obszerna i rozbudowana. Uwzględnia także dynamikę zmian stanu prawnego w Polsce w zakresie regulacji mediacji. Decyzja o publikacji rezultatów badawczych projektu w postaci książek zamiast, jak to często ma miejsce, serii niezależnych artykułów podyktowana została dwiema przesłankami. Po pierwsze, zarówno redaktorzy, jak i autorzy poszczególnych tekstów uznali, że zasługuje na podkreślenie interdyscyplinarny charakter projektu badawczego, obejmujący zagadnienia teoretyczne, dogmatyczno-prawne oraz socjologiczno-prawne, a zarazem skoncentrowany na ujęciu form i metod ADR, a w szczególności mediacji, z różnych perspektyw naukowych. Prezentacja tak szerokiego spektrum ujęć poprzez publikację poszczególnych artykułów zapewne nie byłaby możliwa. Jako podstawowe założenie projektu badawczego przyjęto tezę o niewystarczającej komunikacji pomiędzy różnymi dyscyplinami nauk prawnych, natomiast jednym z celów, jakie sobie postawili członkowie zespołu, było poszukiwanie sposobu wzmocnienia interakcji pomiędzy poszczególnymi dyscyplinami. Prezentowany tom powinien umożliwić Czytelnikowi przynajmniej porównanie, a być może skonfrontowanie różnych stanowisk w kwestii implementacji metod alternatywnych w rozwiązywaniu sporów w Polsce. Z tego właśnie powodu w prezentowanym tomie autorzy podejmują starania w celu rozwinięcia holistycznej perspektywy, która może być pomocna w przyszłych pracach legislacyjnych nawiązujących do teorii i praktyki funkcjonowania metod ADR.

Po drugie, przyjęta perspektywa dostarcza szerokiej podstawy dla przyszłych poszukiwań badawczych dotyczących funkcjonowania różnorodnych instytucji dotyczących rozwiązywania sporów, dociekań obejmujących rozległe spektrum stanowisk – od teoretycznoprawnych do praktyczno-empirycznych. W opinii redaktorów niniejszego tomu wyłącznie takie założenia badawcze pozwalają na zminimalizowanie ryzyka nieuzasadnionej generalizacji wyników badań jedynie z punktu widzenia pojedynczej dyscypliny nauk prawnych. Warto podkreślić, że przyjęta holistyczna perspektywa nie stanowi próby powrotu do dyskusji nad wielopłaszczyznową koncepcją prawa, skonstruowaną i rozwiniętą przez Kazimierza Opałka, Jerzego Wróblewskiego i Marię Borucką-Arctową. Postępujemy raczej wedle założenia, że różne instytucje czy wręcz całe dziedziny prawoznawstwa, takie jak np. alternatywne metody rozwiązywania sporów, a także sądowe stosowanie prawa, ochrona praw człowieka czy system podatkowy w celu uzyskania całościowego ujęcia, winny być analizowane z różnych perspektyw, dostosowanych do badania istotnych aspektów tych zjawisk. Ich podstawowe znamiona pojęciowe, cechy normatywne czy też sfery funkcjonowania społecznego są wyjaśniane najlepiej przez, odpowiednio, metody teorii prawa, dogmatykę prawniczą oraz różne dziedziny badań empirycznych (włączając socjologię prawa, psychologię prawa czy badania w zakresie ekonomicznej analizy prawa). Nie jest możliwa w tym miejscu dyskusja relacji pomiędzy argumentami i wnioskami przywoływanymi w poszczególnych ujęciach, niemniej należy podkreślić, że rezultaty te mogą na siebie wzajemnie oddziaływać w różny sposób. Przykładowo rezultaty badawcze osiągnięte przez zastosowanie jednej metody mogą zostać przyjęte jako przesłanki rozumowania przeprowadzonego przy użyciu innego podejścia; argumenty, których źródłem jest jedna metoda, mogą podważać argumenty rozwinięte na innym polu itd. Jednakże największe ryzyko, jakie powstaje przez ograniczenie się do jednej perspektywy badawczej, to zwiększenie prawdopodobieństwa możliwości pominięcia istotnych własności badanego przedmiotu i w efekcie dokonania błędnej interpretacji analizowanych problemów. Wąskie, doktrynalne ujęcie badanej instytucji może prowadzić do mylnego wniosku, że powodów niskiego poziomu społecznej akceptacji dla danej instytucji prawnej (np. określonej metody alternatywnej) upatrywać należy w niedoskonałości regulacji prawnej, podczas gdy rzeczywiste przyczyny mogą być natury empirycznej, a nie normatywnej. Oczywiście możliwa jest także sytuacja odwrotna. W oparciu o te podstawowe założenia można pokusić się o stwierdzenie, że prezentowany tom jest początkowym krokiem na drodze do zainicjowania intensywnej i pogłębionej dyskusji pomiędzy uczestnikami badań w różnych obszarach dotyczących zjawiska alternatywnych metod rozwiązywania sporów w Polsce. Tytuł monografii: „Mediacja. Teoria, normy, praktyka”, wybrany został nieprzypadkowo. W ocenie redaktorów tomu jedynie holistyczne ujęcie, obejmujące aspekty teoretyczne (pojęciowe), dogmatyczno-prawne oraz społeczne, może dać adekwatny obraz interesującej nas tutaj problematyki. Mamy nadzieję, że interesujące rezultaty tej dyskusji mogą prowadzić do pożądanych zmian w polskim systemie wymiaru sprawiedliwości.

Pierwsza część książki, obejmująca jedno obszerne studium autorstwa Michała Araszkiewicza i Krzysztofa Płeszki, stanowi próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie, w jakim zakresie metody analityczne teorii prawa mogą doprowadzić do lepszego zrozumienia zjawiska ADR. Punktem wyjścia dla rozważań jest oparte na analizie literatury przedmiotu stwierdzenie, że pojęcie alternatywnego rozwiązywania sporów jest wieloznaczne, nieostre i otwarte, a to z uwagi na fakt, że wzmiankowane cechy dotyczą każdego z komponentów tego pojęcia, to jest pojęć alternatywności, rozwiązywania oraz sporu. W dyskusji dotyczącej wprowadzania elementów ADR do istniejących procedur prawnych dostrzegalne są: zamieszanie pojęciowe i spór terminologiczny. Uczestnicy tej dyskusji, nie tylko wywodzący się z różnych dziedzin badawczych (prawo, psychologia, socjologia), ale także będący przedstawicielami różnych dogmatyk prawniczych (postępowanie cywilne, karne, administracyjne i sądowoadministracyjne), posługują się zróżnicowanymi schematami pojęciowymi. W konsekwencji powstają ryzyka bądź ograniczonej przekładalności jednych schematów na drugie, bądź wikłania się w niekonkluzywne spory werbalne, wyrażające się np. w pytaniach, takich jak: „Czy projektowana instytucja w ogóle jest mediacją?”, „Czy w kontekście tego postępowania możemy w ogóle mówić o sporze?”. Co więcej, wydaje się, że istnieją ważne ograniczenia systemowe dotyczące implementacji elementów ADR do niektórych procedur. W wielu przypadkach zasadniczą przeszkodą do stosowania tych metod są zasady systemowe poszczególnych gałęzi prawa, procedur czy modeli stosowania prawa. Można postawić tezę, że i w tym zakresie brakuje ogólnej refleksji teoretycznej mogącej wskazać, w jaki sposób radzić sobie z tymi problemami.

Autorzy konstruują ogólny schemat pojęciowy, który niezależnie od swoich walorów teoretycznych może ułatwić prowadzenie dyskusji na temat różnych form ADR, w szczególności w dyskursie legislacyjnym. Schemat ten jest oparty na ogólnym pojęciu stanu rzeczy oraz tzw. tranzycji, czyli przejścia od początkowego stanu rzeczy do finalnego stanu rzeczy. Sformułowane zostają także ogólne definicje zjawisk konfliktu, sprawy oraz sporu, a ponadto zrekonstruowane zostają typy sytuacji, w których te aspekty występują. Analizie podlega także pojęcie alternatywności, tu rozumiane jako stopniowe uchylanie poszczególnych zasad modelu sądowego stosowania prawa.

Druga część książki składa się z czterech rozdziałów, mających charakter dogmatyczno-prawny lub w znacznej mierze dogmatyczno-prawny. Dotyczą one kolejno problematyki implementacji metod alternatywnych do postępowania cywilnego, karnego, sądowoadministracyjnego i stosowania tych metod w rozwiązywaniu sporów online.

Zagadnienie użyteczności metod alternatywnych w rozwiązywaniu sporów o naturze pozwalającej także na ich rozstrzygnięcie adjudykacyjne w postępowaniu cywilnym stanowi główny wątek rozważań w tekście autorstwa Radosława Flejszara oraz Katarzyny Gajdy-Roszczynialskiej. Autorzy rozpoczynają ten wątek od przeglądu różnych form alternatywnych z punktu widzenia kryterium ich efektywności w rozwiązywaniu sporów cywilnych. Wzrastająca liczba sporów unaoczniła problem nieskuteczności adjudykacyjnego trybu ich rozwiązywania, co w połączeniu z narastającą formalizacją i specjalizacją postępowań sądowych rysuje obraz niewydolnych sądów cywilnych. Wprawdzie od 2005 r. polskie cywilne postępowanie sądowe zostało wzbogacone o mediację, ale aktualne znaczenie tej formy rozwiązywania sporów jest marginalne. Sporo uwagi poświęcają autorzy analizie obowiązujących regulacji prawnych, formułując liczne uwagi krytyczne. Podobnie obszerna jest analiza formułowanych dotychczas w literaturze propozycji rozwiązań legislacyjnych. Takie ujęcie problematyki implementacji form alternatywnych w polskim postępowaniu cywilnym, z perspektywy de lege lata oraz de lege ferenda, stanowi dla autorów podstawę do analizy komparatystycznej uwzględniającej także legislację wspólnotową oraz jej wymagania wobec legislacji krajowej. W konsekwencji przeprowadzonych badań zidentyfikowane zostają wstępne hipotezy na temat głównych barier w implementacji metod alternatywnych, a w szczególności mediacji, do polskiego systemu prawa.

Dwa następne rozdziały pierwszej części książki skonstruowane zostały wokół bardzo podobnej idei, a mianowicie idei poszukiwania ograniczeń dla możliwości wprowadzenia metod alternatywnych. Pierwszy ze wspomnianych rozdziałów dotyczy rozwiązywania sporów karnych metodami alternatywnymi, a w szczególności przy pomocy mediacji. Drugi z nich rozważa możliwości rozwiązywania sporów administracyjnych przy użyciu tychże metod w postępowaniu sądowoadministracyjnym. Dla autorów obu rozdziałów jedno z istotnych źródeł ograniczeń odnaleźć można w publicznoprawnym charakterze dziedzin, których rozważania dotyczą. W szczególności poszukują odpowiedzi na pytanie: „Jak implementować rozwiązania nastawione na realizację w maksymalnym stopniu zasady autonomii woli stron, nie naruszając istotnych prerogatyw państwa i prawa publicznego chroniącego te prerogatywy?”.

Dobrosława Szumiło-Kulczycka, autorka pierwszego opracowania, w poszukiwaniu odpowiedzi na tak postawione pytanie odwołuje się do porównania modeli odpowiedzialności karnej: modelu retrybutywnego oraz modelu restytucyjnego, opartego na idei restorative justice. Uzasadnienie dla odmienności rozwiązywania sporów karnych od sporów cywilnych z perspektywy zasadniczego problemu ochrony prerogatyw państwa upatruje autorka w innym niż w cywilistyce rozumieniu alternatywności oraz sporu, co w konsekwencji prowadzi do innego znaczenia przypisywanego pojęciu rozwiązania sporu. Takie ujęcie pozwala na rozważenie celów, ograniczeń stosowania metod alternatywnych oraz instytucji je stosujących. W rezultacie autorka udziela odpowiedzi na pytane: „Jak dojść do porozumienia w sprawach karnych, sięgając zarówno do formalnych, jak i nieformalnych sposobów jego osiągnięcia?”.

W rozdziale opracowanym przez Kamila Klonowskiego podjęto próbę znalezienia kompromisowego rozwiązania w ramach obowiązującej formuły postępowania sądowoadministracyjnego, tak by przede wszystkim ochronić tradycyjne prerogatywy władzy sądowniczej w zakresie kontroli legalności działalności administracji publicznej, a z drugiej strony umożliwić zastosowanie metod alternatywnych. Wskazano przy tym na zgłaszane w doktrynie postępowania administracyjnego wątpliwości dotyczące generalnej dopuszczalności stosowania metod alternatywnych w tym postępowaniu. Istota problemu tkwi bowiem w sposobie działania norm prawa administracyjnego, które na etapie postępowania administracyjnego są poddawane procesowi konkretyzacji, zaś w postępowaniu sądowoadministracyjnym proces ten i jego wyniki są przedmiotem kontroli. Autor w tej drugiej procedurze dopatruje się jednak elementów sporu o legalność działań administracji i przy takim założeniu dopuszcza możliwość stosowania alternatywnych metod. Podkreśla przy tym, że wymaga to przyjęcia dodatkowych założeń, oraz wskazuje na potrzebę odejścia od pojmowania metod alternatywnych w sposób cywilistyczny. Tym samym mediacja w postępowaniu sądowoadministracyjnym w relacji do wzoru tej metody w postępowaniu cywilnym stanowi swoistą alternatywę wewnętrzną, hybrydową metodę alternatywną. Autor szczegółowo analizuje zarówno tę hybrydową postać mediacji w postępowaniu sądowoadministracyjnym, jak i nieliczne inne sposoby rozwiązywania sporów administracyjnych, alternatywne wobec form władczych.

Celem tekstu Karoliny Mani jest wyjaśnienie pojęcia elektronicznej odmiany pozasądowych metod rozwiązywania sporów oraz omówienie specyfiki mediacji i arbitrażu online (ang. online dispute resolution – ODR) wraz z analizą dopuszczalności ich stosowania w prawie krajowym, pozwalającą na sformułowanie postulatów de lege ferenda. Badając wybrane pola zastosowania ODR, tj. spory konsumenckie i konflikty o domeny internetowe, autorka pragnie zidentyfikować ich mocne i słabe strony. Ostatnia część rozdziału stanowi omówienie unijnego pakietu legislacyjnego (dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/11/UE z dnia 21 maja 2013 r. w sprawie alternatywnych metod rozstrzygania sporów konsumenckich oraz zmiany rozporządzenia (WE) nr 2006/2004 i dyrektywy 2009/22/WE [dyrektywa w sprawie ADR w sporach konsumenckich], Dz. Urz. UE L 165 z 18.06.2013, s. 63, i rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 524/2013 z dnia 21 maja 2013 r. w sprawie internetowego systemu rozstrzygania sporów konsumenckich oraz zmiany rozporządzenia (WE) nr 2006/2004 i dyrektywy 2009/22/WE [rozporządzenie w sprawie ODR w sporach konsumenckich], Dz. Urz. UE L 165 z 18.06.2013, s. 1), którego efektem było uruchomienie 15 lutego 2016 r. pierwszej ogólnoeuropejskiej platformy ODR. Ostatni rozdział drugiej części książki jest więc wyróżniony z uwagi na inne kryterium niż trzy poprzednie (stosowanie określonej technologii, a nie wskazana gałąź prawa proceduralnego), ale z uwagi na fakt, że koncentruje się on na kwestiach normatywnych, a nie programistycznych, stanowi cenne dopełnienie rozważań o charakterze dogmatyczno-prawnym.

Trzecia część niniejszego tomu poświęcona jest prezentacji wyników badań empirycznych przeprowadzonych w ramach projektu. Poprzez dokonanie pogłębionej diagnozy prawnych oraz społecznych uwarunkowań rozwoju instytucji alternatywnego rozwiązywania sporów w Polsce zespół badawczy dążył do wyjaśnienia przyczyn aktualnego niewielkiego znaczenia praktycznego metod ADR w Polsce oraz do stworzenia podstaw dla dalszych dyskusji dotyczących najskuteczniejszych narzędzi ich implementacji. Punktem wyjścia przy realizacji badań empirycznych było przygotowanie w oparciu o pytanie główne katalogu hipotez dotyczących trzech rodzajów barier w rozwoju mediacji w Polsce. Są to:

1)

bariery związane z szeroko rozumianym systemem prawnym,

2)

bariery związane ze środowiskiem mediacyjnym oraz

3)

bariery związane ze społeczno-kulturowymi uwarunkowaniami rozwoju metod ADR.

Dokonana konceptualizacja opierała się na założeniu, że rozwój alternatywnych metod rozwiązywania sporów w Polsce nie tylko jest uzależniony od rozwiązania kluczowych (i opisanych w pierwszej części niniejszego tomu) problemów dogmatyczno-prawnych, odnoszących się do kształtu tej instytucji oraz normatywnych podstaw funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, lecz także wymaga podjęcia odpowiednich, szeroko zakrojonych działań popularyzacyjnych, zarówno wśród obywateli, jak i wśród przedstawicieli poszczególnych grup zawodowych (przede wszystkim wśród sędziów, prokuratorów, policjantów oraz adwokatów i radców prawnych).

Zgodnie z główną hipotezą badawczą w zakresie barier związanych z systemem prawnym przyjęto, że na rozwój mediacji negatywnie wpływał ówczesny, tzn. obowiązujący w czasie prowadzenia badań, kształt regulacji w zakresie. Zakładano, że ten negatywny wpływ odnosił się przykładowo do: kwalifikacji mediatorów, zasad prowadzenia list mediatorów, wynagrodzenia mediatorów i zasad rozliczania kosztów mediacji prowadzonych ze skierowania sądu (zarówno w sprawach cywilnych, jak i karnych). Krytykowane rozwiązania prawne odnosiły się m.in. do braku mediacji w sprawach o wykroczenia, braku możliwości zwolnienia z kosztów mediacji poszczególnych grup obywateli, braku możliwości umorzenia postępowania prowadzonego przez prokuratora na podstawie ugody zawartej przez strony w wyniku mediacji, braku zażalenia na postanowienie o odmowie mediacji, czy wreszcie do braku mediacji obligatoryjnej. Przyjęcie szerokiej (socjologiczno-prawnej) definicji systemu prawnego pozwoliło na uwzględnienie w przeprowadzonych badaniach również zagadnień instytucjonalnych, związanych z takim sposobem funkcjonowania organów wymiaru sprawiedliwości, który może przyczyniać się do niewielkiej liczby mediacji w skali kraju. Hipotezy badawcze w tym zakresie odnosiły się przede wszystkim do negatywnego wpływu ograniczeń organizacyjno-finansowych, lokalowych, a także braku jednolitych i skutecznych mechanizmów informowania potencjalnych stron mediacji o możliwości skorzystania z tej metody. Do najważniejszych zagadnień szczegółowych należały postulaty w zakresie reformy zasad prowadzenia list mediatorów przy sądach oraz zasad sporządzania statystyk i oceniania sprawności pracy sędziów i prokuratorów. Uwzględniono ponadto takie czynniki, jak postawy sędziów, prokuratorów i zawodowych pełnomocników procesowych oraz wpływ, jaki wywiera na te postawy przyjęty model edukacji.

Główna hipoteza w zakresie barier związanych ze środowiskiem mediacyjnym dotyczyła negatywnego wpływu braku standaryzacji kwalifikacji mediatorów oraz braku odpowiednich mechanizmów zapewniających wysoki poziom ich szkolenia. Pod uwagę wzięto także problemy organizacyjne, z jakimi muszą się mierzyć ośrodki mediacyjne, oraz perspektywy rozwoju mediacji przedsądowych.

Na etapie przygotowywania badań empirycznych jako hipotezę przyjęto, że podstawową barierę o charakterze społeczno-kulturowym stanowi ogólnie niski poziom świadomości prawnej obywateli, co jest powiązane z brakiem ich przekonania o skuteczności i wiążącym charakterze mediacji sądowej. Polacy często preferują drogę sądową, prowadzącą do wydania i wykonania wyroku, jako skuteczniejszą i bezpieczniejszą. Kolejny wzięty pod uwagę czynnik to utrzymujący się od dłuższego czasu negatywny społeczny wizerunek wymiaru sprawiedliwości, zarówno w zakresie realizowanych przez niego funkcji (np. brak odpowiedniego zabezpieczania interesów i potrzeb osób pokrzywdzonych), jak i w zakresie oceny jego bieżącej działalności. Przy realizacji badań analizowano również wpływ aktualnego modelu edukacji dzieci i młodzieży na perspektywy rozwoju metod polubownych w Polsce.

Powyższa identyfikacja barier posłużyła do opracowania kwestionariusza wywiadu pogłębionego z ekspertami. Łącznie przeprowadzono 233 wywiady z przedstawicielami poszczególnych grup zawodowych (sędziowie cywilni i karni, prokuratorzy, policjanci, zawodowi pełnomocnicy procesowi cywilni i karni, mediatorzy, eksperci z zakresu prawa administracyjnego), zachowując anonimowość poszczególnych respondentów. Dzięki przeprowadzeniu wywiadów pogłębionych zespół badawczy miał możliwość zebrania i scharakteryzowania głównych tendencji widocznych w opiniach ekspertów na temat dostrzeganych barier w rozwoju mediacji, a także na temat ich postulatów dotyczących pożądanych zmian w tym zakresie. Opracowywanie wyników polegało przede wszystkim na wyodrębnieniu stanowisk przeważających oraz określeniu tych najbardziej skrajnych. Po uporządkowaniu różnych opinii prezentowanych przez ekspertów na dany temat przeprowadzono analizę argumentów wykorzystywanych przez zwolenników poszczególnych koncepcji. Zebranie opinii ekspertów w zakresie szerokiego spektrum uwarunkowań wpływających na obecny stan i perspektywy rozwoju mediacji w polskim systemie prawnym było głównym zamierzeniem zespołu badawczego. Uwzględnienie w badaniu wielu kwestii szczegółowych (czego konsekwencją jest przyjęty w książce sposób prezentacji wyników) dało zespołowi badawczemu możliwość zrekonstruowania czynników wpływających na znikome znaczenie mediacji w polskim systemie prawnym.

Kolejny etap empirycznej części projektu badawczego składał się z dwóch części. Obejmował w I fazie przeprowadzenie na reprezentatywnej próbie 1005 dorosłych Polaków badań telefonicznych (CATI) na temat obywateli i stosunku do mediacji, jak też oceny polskiego prawa i praktyki jego stosowania w zakresie sądowych i pozasądowych metod rozwiązywania sporów. W II fazie zrealizowano na grupie 652 dorosłych Polaków eksperymentalne badania internetowe (CAWI) na temat czynników wpływających na gotowość skierowania sprawy do mediacji sądowej i pozasądowej w wybranych typach spraw. Jednym z problemów szczegółowych było różnicowanie społecznych ocen skuteczności różnych trybów rozwiązywania sporów ze względu na rodzaje spraw oraz czynniki charakteryzujące status stron.

Część drugą monografii otwiera szczegółowe omówienie przez Mateusza Pękalę celów przyświecających zespołowi badawczemu przy przygotowywaniu i realizowaniu badań empirycznych w ramach grantu oraz podstawowych założeń metodologicznych, na których oparto badania. Następnie Czytelnik może zapoznać się z serią tekstów traktujących o wynikach badań opinii ekspertów. W opracowaniach tych scharakteryzowane zostały zarówno bariery systemowe rozwoju mediacji w Polsce, jak i sposoby wzmocnienia roli instytucji mediatora w polskim systemie prawnym oraz społeczno-kulturowe uwarunkowania rozwoju mediacji w naszym kraju. Odrębne opracowania poświęcono specyfice rozwoju mediacji w praktyce policyjnej oraz w praktyce postępowań sądowoadministracyjnych.

Rozdziały, których autorami są odpowiednio Tomasz Cyrol i Paweł Czarnecki, poświęcone zostały tym barierom w rozwoju mediacji, które są związane z szeroko rozumianym systemem prawnym. Pierwszy z autorów analizuje wypowiedzi ekspertów w zakresie rozwoju mediacji cywilnej w kontekście uznawanych przez nich za uzasadnione postulatów o charakterze de lege lata i de lege ferenda. Wymaga podkreślenia, że opinie ekspertów dotyczące funkcjonujących w niektórych krajach modeli mediacji obligatoryjnej istotnie się różnią. Zwolennicy wprowadzenia elementu przymusowego, chociażby jedynie w odniesieniu do spotkania informacyjnego, wskazywali, że byłoby to zasadne przede wszystkim w sprawach rodzinnych oraz w pozostałych sprawach cywilnych o niskiej wartości przedmiotu sporu. Mniejsze kontrowersje wzbudzała kwestia wysokości wynagrodzenia za prowadzenie mediacji sądowej, które respondenci w większości uznawali za zbyt niskie. W efekcie sami mediatorzy nie są odpowiednio motywowani do rzetelnego sprawowania swoich obowiązków. Z drugiej zaś strony uczestnicy postępowań mediacyjnych nie są przekonani o skuteczności tej metody. Autor omawia również tendencje widoczne w opiniach ekspertów m.in. w odniesieniu do takich kwestii, jak możliwość prowadzenia mediacji w budynku sądu oraz możliwość „odsyłania” stron do mediacji prowadzonej w czasie przerwy w posiedzeniu sądu.

Paweł Czarnecki analizuje opinie sędziów, prokuratorów i pełnomocników procesowych na temat mediacji w sprawach karnych, ze szczególnym uwzględnieniem takich zagadnień, jak: perspektywy rozwoju mediacji na przestrzeni ostatnich kilku lat, ocena jakości regulacji prawnych w tym zakresie oraz praktyka stosowania przepisów dotyczących mediacji, postulaty reformy regulacji w tym zakresie, ocena obowiązkowej mediacji w sprawach karnych, propozycja wprowadzenia obowiązkowego informowania o mediacji, zasadność wprowadzenia mediacji w sprawach o wykroczenia oraz na etapie postępowania wykonawczego, ocena funkcjonowania umorzenia restytucyjnego. Opinie dotyczące powyższych kwestii były w dużej mierze zdeterminowane rolą zawodową pełnioną przez konkretnego eksperta. Przykładowo o ile mediatorzy podkreślali pozytywne efekty mediacji polegające na przywróceniu dobrych relacji pomiędzy pokrzywdzonym a oskarżonym, o tyle prokuratorzy w mediacji upatrywali raczej sposobu sprawnego zakończenia postępowania przygotowawczego, natomiast zawodowi pełnomocnicy procesowi niechęć do mediacji uzasadniali stereotypowym poglądem mówiącym, że mediatorzy są dla nich konkurentami na rynku usług prawnych. Autor analizuje również wypowiedzi respondentów w zakresie barier w rozwoju mediacji, które wynikają zarówno z przyjętych rozwiązań legislacyjnych, jak i np. postaw reprezentantów poszczególnych zawodów prawniczych. W każdej z badanych grup można było spotkać zarówno entuzjastów stosowania mediacji, jak i osoby tej instytucji niechętne, przy czym tych drugich było znacznie więcej.

W kolejnym rozdziale Mariola Hacia-Groticka oraz Paweł Czarnecki analizują opinie ekspertów na temat barier instytucjonalnych w rozwoju mediacji w sprawach karnych i cywilnych oraz w zakresie promocji mediacji w środowiskach prawniczych. Respondenci zgodnie podkreślali, że mediacja to zawsze i wyłącznie metoda alternatywna wobec klasycznego postępowania adjudykacyjnego. Nie zmienia to faktu, iż jako metoda komplementarna (a nie konkurencyjna) mediacja powinna być stosowana w możliwie najszerszym zakresie, na pewno szerszym niż obecnie. W opracowaniu szczegółowo omówiono m.in. bariery w rozwoju mediacji mające swoje źródło w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości, organów ścigania oraz organizacji ośrodków mediacyjnych. Należy zwrócić uwagę na zniechęcające do stosowania mediacji zasady sprawozdawczości i oceniania sprawności działania sądów i prokuratur. Autorzy omawiają również opinie ekspertów w zakresie promocji mediacji w środowiskach prawniczych. Najczęściej postulowano wprowadzenie systematycznych szkoleń oraz innych form edukacji służących poszerzaniu wiedzy o praktycznych aspektach korzystania z metod polubownych zarówno wśród osób już wykonujących zawody prawnicze, jak i studentów oraz aplikantów. Wydaje się, że bez wypracowania skutecznych mechanizmów przekonywania prawników sceptycznie nastawionych do stosowania metod polubownych nie będzie możliwe wzmocnienie roli mediacji w polskim systemie prawnym.

Małgorzata Roszkowska oraz Daria Wójcik w opracowaniu zatytułowanym „Doświadczenia prawników i mediatorów w stosowaniu mediacji. Perspektywa empiryczna” analizują tę cześć badań, w której respondenci mieli okazję wypowiedzieć się na temat problemów, z jakimi spotyka się stosowanie mediacji w ich indywidualnej praktyce zawodowej. W szczególności chodzi o liczbę i ocenę postępowań mediacyjnych, w których bezpośrednio lub pośrednio brali udział, ewentualnie o przyczyny niestosowania tej instytucji w swojej praktyce zawodowej. Znalazł tu odzwierciedlenie widoczny we wszystkich grupach zawodowych (z wyjątkiem mediatorów) podział na zwolenników mediacji, dostrzegających praktyczne korzyści związane z jej stosowaniem, oraz na osoby, które nie stosują tej metody ze względu na brak przekonania o jej skuteczności lub ze względu na negatywne doświadczenia. Autorki wskazują, że zdecydowanie największy sceptycyzm przejawiała grupa prokuratorów.

Kolejne rozdziały dotyczą problematyki poszukiwania optymalnego sposobu zapewnienia instytucji mediacji odpowiedniego znaczenia w funkcjonowaniu systemu prawnego. Mateusz Pękala analizuje opinie ekspertów w zakresie pożądanych kwalifikacji, jakie powinni spełniać mediatorzy. Jest to szczególnie istotne ze względu na mały stopień integracji środowisk zawodowych prawników i mediatorów. Jeśli sędziowie, prokuratorzy, policjanci i zawodowi pełnomocnicy mają być zachęcani do częstszego korzystania z mediacji, to należy zapewnić odpowiedni poziom szkolenia mediatorów, który przyczyni się do zwiększenia zaufania do tej instytucji. Eksperci pytani o modelowy profil „dobrego mediatora” formułowali różnorodne opinie na temat wiedzy i umiejętności, jakimi powinni dysponować zawodowi mediatorzy, odwołując się zarówno do wiedzy prawniczej, jak i do wiedzy z zakresu socjologii i psychologii. Często zwracano uwagę na fakt, iż mediatorzy powinni specjalizować się w zakresie poszczególnych rodzajów spraw, co pozwoli stronom sporów dobierać odpowiednich mediatorów do konkretnych typów sporów.

Kolejne dwa rozdziały dotyczą opinii ekspertów w zakresie zasad funkcjonowania ośrodków mediacyjnych. Grzegorz Frączek wskazuje, że zasadne byłoby uregulowanie przedmiotowych kwestii w odrębnym akcie normatywnym rangi ustawowej. Stworzenie ogólnych ram prawnych dla działalności ośrodków mediacyjnych przyczyniłoby się do podniesienia jakości oferowanych przez nie usług oraz do zwiększenia rozpoznawalności i poprawy społecznego wizerunku grupy zawodowej mediatorów.

Anna Bicz charakteryzuje rozbieżności w opiniach ekspertów na temat zasad prowadzenia list mediatorów. Sposób unormowania zasad prowadzenia takich list wywoływał kontrowersje przedstawicieli nauki i praktyków już od czasu wprowadzenia mediacji cywilnej do polskiego porządku prawnego. Respondenci nie byli zgodni przede wszystkim w kwestii podmiotu, który powinien być odpowiedzialny za prowadzenie list mediatorów, oraz informacji, które powinny być na tych listach udostępniane. Wiele postulatów zgłaszanych przez ekspertów znalazło swoje odzwierciedlenie w przyjętej przez ustawodawcę w końcu 2015 r. nowelizacji przepisów w zakresie mediacji w sprawach cywilnych .

Małgorzata Roszkowska i Daria Wójcik przedstawiają zebrane w trakcie realizacji badań empirycznych opinie w zakresie najlepszych, zdaniem ekspertów, strategii prowadzenia mediacji. Zarówno wielu sędziów, jak i pełnomocników wskazywało na zalety mediacji ewaluatywnej, która może być szczególnie przydatna w związku z ogólnie niskim poziomem świadomości prawnej społeczeństwa polskiego. Wśród mediatorów zaś widoczny był wyraźny podział na zwolenników określonych strategii mediacyjnych, co zapewne wynika z przyjmowanych przez różne ośrodki mediacyjne odmiennych standardów szkoleń.

Kolejne trzy rozdziały empirycznej części książki zawierają analizę wyników badań dotyczących doświadczeń i poglądów ekspertów co do społecznych postaw wobec alternatywnych metod rozwiązywania sporów, wpływu poziomu ogólnej świadomości prawnej obywateli oraz społecznych ocen instytucji wymiaru sprawiedliwości na perspektywy rozwoju mediacji w Polsce. Mateusz Pękala przedstawia wachlarz czynników, które zdaniem respondentów wpływają na ogólne postawy obywateli wobec sytuacji konfliktowych oraz na wybór sposobu rozwiązania sporu. Doświadczenia ekspertów wskazują na niski poziom świadomości prawnej Polaków oraz krytyczne oceny funkcjonowania instytucji wymiaru sprawiedliwości. Czynniki te w opinii ekspertów skutkują niewielkim zainteresowaniem ogółu społeczeństwa instytucją mediacji. Natomiast te osoby, które posiadają doświadczenie w stosowaniu z mediacji jako metody pozwalającej zakończyć spór szybciej niż na drodze sądowej, pochlebnie oceniały instytucję i chętnie do niej wracały przy okazji kolejnych sporów prawnych. Jednak obywateli posiadających jakiekolwiek praktyczne doświadczenie w tym zakresie jest relatywnie niewielu, co zdaniem ekspertów powodowane jest niską liczbą mediacji prowadzonych ze skierowania sądu oraz niską liczbą mediacji przedsądowych, mających na celu zażegnanie konfliktu już na jego początkowym etapie.

Małgorzata Roszkowska i Daria Wójcik szukają w opiniach ekspertów wskazówek istnienia „dobrych praktyk” upowszechniania wiedzy o mediacji w polskim społeczeństwie. Autorki analizują w związku z tym stosunek respondentów wobec następujących zagadnień: skuteczności dotychczasowych działań promocyjnych; form postulowanych działań promocyjnych oraz podmiotów odpowiedzialnych za takie działania; roli środków masowego przekazu w promocji mediacji; form promocji mediacji w mediach; edukacji społeczeństwa w tym zakresie, jak też możliwości zwiększenia popularności mediacji pozasądowej. Na treść wypowiedzi miała wpływ (przynajmniej w pewnym zakresie) rola w procesie mediacyjnym, jednakże eksperci zgodnie wskazywali na zasadnicze znaczenie, jakie w upowszechnianiu mediacji powinna pełnić edukacja w szkołach oraz oddziaływania środków masowego przekazu.

Janina Czapska i Krzysztof Kasparek przedstawiają w kolejnym rozdziale rezultaty dwóch badań na temat społecznego odbioru mediacji sądowej. W pierwszym, przeprowadzonym w formie ogólnopolskiego sondażu, wzięło udział 1005 osób. Wśród najważniejszych wyników uzyskanych w ogólnopolskim sondażu (CATI) należy wymienić bardzo niski stan wiedzy społeczeństwa polskiego na temat mediacji (w tym mediacji sądowej), połączony z silnie artykułowaną potrzebą edukacji w tym zakresie. Badani oceniali też możliwości zastosowania mediacji w różnych sytuacjach konfliktowych. Z największą aprobatą respondentów spotkał się pogląd, że mediacja powinna być stosowana przede wszystkim w rozwiązywaniu konfliktów sąsiedzkich, konsumenckich oraz rodzinnych (z wyjątkiem tych, w których występuje element przemocy). Najmniejsze przyzwolenie dla mediacji odnotowano w przypadku konfliktów związanych z przemocą rodzinną oraz kradzieżą. W eksperymentalnym badaniu internetowym jednym z najważniejszych rezultatów jest ustalenie, że niezależnie od ocenianego typu konfliktu badani preferowali rozwiązania bez udziału sądu, w tym rozwiązania pozainstytucjonalne. Wśród cech związanych z wyrażaniem silniejszych preferencji w kierunku rozwiązywania konfliktów na drodze mediacji (sądowej albo pozasądowej) znalazły się: płeć (kobiety), ugodowość (rozumiana jako cecha osobowości), sceptycyzm wobec rozwiązywania konfliktów na drodze sądowej, a także bezpośrednie doświadczenia wiktymizacyjne w zakresie kradzieży przedmiotu o mniejszej wartości.

Kolejne dwa rozdziały monografii poświęcone zostały problematyce rozwoju mediacji w dwóch specyficznych przypadkach: w działalności policji oraz w sferze postępowania sądowoadministracyjnego. Odnośnie do kwestii pierwszej Joanna Stojer-Polańska zwraca uwagę, że w czasie prowadzenia badań mediacja była niezwykle rzadko stosowana przez funkcjonariuszy policji. Wynikało to zarówno z niewiedzy dotyczącej przepisów regulujących tę instytucję, jak i z braku zachęt do jej stosowania (poprzez uproszczenie postępowania) oraz sposobu rozliczania policjantów z prowadzonych postępowań (wymogi dotyczące statystyki policyjnej). Policjanci wskazali grupę spraw, które można byłoby skierować do mediacji, jednak potrzeba na to zarówno szkoleń dla samych policjantów, zachęty przełożonych, jak i środków finansowych na prowadzenie mediacji pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą. Dodatkowo, zdaniem policjantów, mediacja zamiast skracać czas prowadzenia postępowania, wydłuża je. Niektórzy respondenci przyznawali, że więcej korzyści dla organów ścigania przynosi stosowanie „mediacji naturalnej” (nieformalnej), która prowadzi do rozwiązania konfliktu, choć nie jest prowadzona z zastosowaniem przepisów kodeksu postępowania karnego. W zakresie stosowania mediacji przez policję brakuje także dobrych praktyk, co przekłada się na marginalne wykorzystanie tej instytucji.

W rozdziale poświęconym opiniom ekspertów na temat barier w rozwoju mediacji w polskim postępowaniu sądowoadministracyjnym Maksymilian Szeląg-Dylewski wskazuje na najważniejsze czynniki warunkujące niewielkie znaczenie metod polubownych w praktyce postępowania sądowo-administracyjnego. Główną rolę odgrywa tu przyjęty przez ustawodawcę model regulacji mediacji, znacznie odbiegający od klasycznej postaci tej instytucji. Nie bez znaczenia pozostają również kontrowersje o charakterze dogmatyczno-prawnym na temat dopuszczalności stosowania metod alternatywnych w tej gałęzi w prawa w ogóle. Autor uważa, że zwiększenie znaczenia mediacji w tym zakresie byłoby możliwe jedynie pod warunkiem dokonania daleko idącej reformy regulacji oraz wprowadzenia skutecznych mechanizmów informowania stron o możliwości stosowania mediacji i motywowania ich do tego.

Empiryczną część monografii kończy rozdział autorstwa Janiny Czapskiej, zawierający podsumowanie wyników badań empirycznych oraz płynące z nich wnioski. Autorka stawia tezę, że po okresie entuzjazmu wiążącego się z nadziejami, jakie niosło ze sobą wprowadzenie nowej instytucji, upowszechnianie mediacji staje się trudne ze względu na niedostateczne instytucjonalne wsparcie oraz bariery świadomościowe, jakie towarzyszą temu procesowi. Edukacja w zakresie mediacji powinna objąć wszystkich aktorów procesu mediacyjnego, a zatem prawników, mediatorów i obywateli. Jako punkt wyjścia do formułowania propozycji rozwiązywania trudności zidentyfikowanych w upowszechnianiu mediacji w Polsce przyjęto konstrukcję trójkąta, którego wierzchołkami są trzy kategorie podmiotów: stosujący prawo – mediatorzy – obywatele. Na podstawie wyników badań ekspertów i społeczeństwa autorka proponuje metody doskonalenia relacji między aktorami w oparciu o normy prawne, działania organizacyjne oraz inicjowanie odpowiednich procesów społecznych (promocja mediacji, w tym pozasądowej, budowa zaufania do tej instytucji i zrozumienia dla jej zalet dla każdej ze stron).

Rekonstrukcja propozycji respondentów musi być dokonywana przy świadomości specyfiki ról pełnionych przez poszczególnych respondentów. Przykładowo omawiane w niniejszej książce opinie ekspertów odnośnie do działań, jakie powinny być w Polsce podejmowane w zakresie promowania alternatywnych metod rozwiązywania sporów, wyraźnie powiązane są z rolami zawodowymi poszczególnych respondentów. O ile prawnicy w dużej mierze koncentrowali się na wskazywaniu koniecznych, ich zdaniem, zmian o charakterze legislacyjnym, o tyle mediatorzy podkreślali raczej potrzebę systematycznego uświadamiania sędziów, prokuratorów oraz zawodowych pełnomocników procesowych na temat zalet płynących z wykorzystania mediacji. Niezależnie natomiast od pozycji zawodowej eksperci byli zgodni co do kluczowej roli edukacji dzieci i młodzieży, a także co do nadziei pokładanych w edukacyjnej roli środków masowego przekazu. Te dwa czynniki były również najczęściej wymieniane w trakcie badań opinii publicznej.

Uzyskane wyniki badań w pewnej mierze są zgodne z opiniami rozpowszechnionymi wśród zawodowych prawników i mediatorów oraz w społeczeństwie. Zebrany materiał badawczy daje w tym przypadku empiryczne podstawy do uznania tych twierdzeń za szeroko rozpowszechnione. Przeprowadzone badania pozwoliły jednak również zidentyfikować takie czynniki wpływające na rozwój mediacji w Polsce, które często nie są dostrzegane lub są ignorowane przez ustawodawcę i instytucje odpowiedzialne za podejmowanie decyzji w zakresie organizacji wymiaru sprawiedliwości.

Warto podkreślić, że problematyka rozwoju alternatywnych metod rozwiązywania sporów nie doczekała się wcześniej tak szeroko zakrojonych badań empirycznych. Lukę tę stara się wypełnić niniejsza publikacja. Zdaniem zespołu redakcyjnego może też stanowić podstawę do planowania kompleksowych badań w przyszłości.

Rezultaty badawcze przedstawione w niniejszej książce stanowią w ocenie niżej podpisanych bardzo przekonującą ilustrację tezy o wysokim stopniu złożoności współczesnych instytucji społecznych i prawnych, służących procesowi rozwiązywania sporów. Sądzimy, że jedynie interdyscyplinarne podejście do badania takich zjawisk może prowadzić do wytworzenia istotnych rezultatów badawczych, mogących odegrać rolę w rzeczywistym procesie tworzenia, reformy i stosowania prawa. Można mieć nadzieję, że wyniki zawarte w tej książce będą mogły odegrać rolę w procesie dalszej implementacji metod alternatywnych do polskiego systemu prawa, zarówno na poziomie legislacyjnym, jak i na poziomie praktycznego stosowania tych form, w ramach procesu sądowego i poza nim.

Rezultaty projektu badawczego nie pozwalają na rekonstrukcję zbioru warunków koniecznych i wystarczających dla zwiększenia znaczenia mediacji w odniesieniu do rozwiązywania sporów i konfliktów w Polsce. Wyniki zaprezentowane w tej książce pozwalają jednak sformułować katalog czynników, które mają wpływ na popularyzację i efektywne stosowanie metod alternatywnych w systemie prawa.

Po pierwsze, kwestią doniosłą, a często pomijaną lub niedocenianą, jest uporządkowanie stosowanej terminologii oraz umiejętność analizy danej instytucji z szerszej perspektywy teoretycznej. Przyjęcie, choćby dla celów roboczych, zharmonizowanego schematu pojęciowego jest szczególnie istotne w dyskursie legislacyjnym, gdzie skupienie się na wyrażeniach językowych zamiast na obiektach, do których się one odnoszą, prowadzi często do nieporozumień i jałowych dyskusji. Co więcej, przyjęcie szerszej perspektywy teoretycznej pozwala na udzielanie trafnych odpowiedzi na pytanie, czy dany wycinek stosunków społecznych jest zdatny do tego, by problemy powstające w jego obrębie rozwiązywać w sposób konsensualny.

Po drugie, znaczącym wyzwaniem, jakie stoi aktualnie przed specjalistami z zakresu prawa procesowego, jest dokonanie analiz oraz zmian o charakterze systemowym, umożliwiających implementację metod alternatywnych do procedur opartych na tradycyjnych schematach pojęciowych i zasadach procesowych. Przy dokonywaniu tego rodzaju analiz – i ewentualnych reform – pomocna może być również szersza, teoretyczna perspektywa, o której pisaliśmy wyżej. Prawnicy procesualiści są świadomi, że wprowadzenie metod alternatywnych do obowiązujących regulacji może być związane z koniecznością zapłaty pewnej ceny – osłabienia spójności modeli poszczególnych procedur albo ich znaczącego przekonstruowania. Podejmowanie adekwatnych decyzji regulacyjnych wymaga przy tym nie tylko drobiazgowej wiedzy dotyczącej aspektów normatywnych danej dziedziny, lecz także znajomości praktyki instytucjonalnej organów stosujących daną grupę przepisów.

W konsekwencji – po trzecie, nieodzownym warunkiem powodzenia procesu implementacji metod alternatywnych jest wiedza dotycząca społecznych (psychologicznych, socjologicznych, organizacyjnych, instytucjonalnych) aspektów rozwiązywania konfliktów i sporów. Wyniki badań empirycznych przeprowadzonych w ramach projektu prowadzą do sformułowania uporządkowanych wniosków w tym zakresie. Istotnym czynnikiem sprzyjającym popularyzacji mediacji jest obecność grupy profesjonalnych mediatorów, których aktywność cieszyłaby się sporym zaufaniem społecznym. Wydaje się, że w tym kontekście mamy do czynienia z klasycznym dylematem popytu – podaży. Czy państwo powinno podejmować działania regulacyjne mające na celu wykreowanie popytu na usługi mediacyjne? Czy raczej działalność państwa winna być odpowiedzią na spontaniczne powstanie takiego popytu i odpowiadającej mu podaży? Rezultaty projektu, podkreślające znaczenie edukacji społeczeństwa w zakresie funkcji i dostępności mediacji, stawiają pod znakiem zapytania ewentualność pozostawienia tych kwestii spontanicznemu i żywiołowemu rozwojowi.

Ujmując trudności w upowszechnianiu mediacji od strony podmiotowej, należy wskazać, że odpowiednie działania powinny być podjęte wobec wszystkich aktorów procesu mediacyjnego: obywateli, prawników stosujących prawo, mediatorów, oraz wobec instytucji, w których działają te dwie kategorie podmiotów. Adresatem odpowiednich postulatów powinien być też ustawodawca. Takie hipotezy sformułowano na początku realizacji projektu badawczego. Czas zatem zapytać, jakie jest stanowisko autorów po 4 latach badań. Odpowiedzi na poszczególne pytania szczegółowe zostały przedstawione w książce. Zachowana została przy tym korespondencja (łączność) między refleksją dogmatyków a charakterystyką opinii praktyków i obywateli w poszczególnych kwestiach. Na tej podstawie można sformułować trzy najważniejsze zalecenia:

1)

po pierwsze, należy podnieść i sprecyzować wymagania w stosunku do mediatorów i ośrodków mediacyjnych, jak też metody weryfikacji posiadania odpowiednich kwalifikacji;

2)

po drugie, wszystkie zainteresowane środowiska, w tym głównie mediatorzy, powinni upowszechniać wiedzę na temat idei mediacji i propagować znacznie silniej niż dotąd mediację pozasądową;

3)

po trzecie, podstawowymi kanałami przekazywania tej wiedzy powinny być: edukacja szkolna, nowoczesna promocja w środkach masowego przekazu oraz szkolenia w organach egzekwujących i stosujących prawo.

Podstawowe znaczenie przyznano zatem redukcji barier instytucjonalnych i świadomościowych, ale edukacja odnosić się powinna do wszystkich aktorów w procesie mediacyjnym, a nie wyłącznie do społeczeństwa. Rola państwa w realizacji tych postulatów jest trudna do przecenienia, ale oczekiwania nie mogą ograniczać się wyłącznie do tworzenia dobrego prawa.

Autorzy fragmentu:

CzęśćI

RozdziałI
Pojęcie alternatywnego rozwiązywania sporów

1.Wprowadzenie

Chociaż zjawisko alternatywnych metod rozwiązywania sporów (dalej: ADR) stało się widoczne w krajobrazie współczesnych społeczeństw, a zwłaszcza w kultywowanych przez nie kulturach prawnych, to stanowi ono względnie rzadko przedmiot analiz teoretycznoprawnych. Filozofowie prawa poświęcają znacznie mniej uwagi problemowi ADR niż takim pojęciom, jak samo pojęcie prawa, pojęcie normy prawnej, systemu prawa czy obowiązywania prawa. Z drugiej strony, zjawisko ADR często jest przedmiotem badań innych dyscyplin nauk prawnych, m.in. takich jak psychologia, socjologia prawa czy też ekonomiczna analiza prawa. Taki stan rzeczy sprawia, że badania dotyczące ADR są wielowątkowe i prowadzone z różnych perspektyw badawczych. Przedstawiciele dogmatyki prawa, a zwłaszcza różnych gałęzi prawa procesowego, podejmując badania nad metodami alternatywnymi, z oczywistych powodów koncentrują je na analizach konkretnych systemów prawa, ograniczając tym samym poziom ogólności swoich dociekań. Wszędzie tam,...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX