Oszkinis Bartłomiej, Macierzyństwo. Aspekty materialnoprawne, procesowe i kolizyjnoprawne

Macierzyństwo przez całe stulecia jawiło się jako instytucja nieproblematyczna, co znalazło odbicie w słynnej maksymie mater semper certa est. Dlatego też, jak się wydaje, stało się ono tak kontrowersyjne obecnie, w dobie postępu biotechnomedycznego. Rozwój metod wspomagania prokreacji doprowadził do zanegowania owej nieproblematyczności, jako że kobieta może urodzić dziecko niebędące „krwią z jej krwi i kością z jej kości”, po czym przekazać je innej kobiecie (którą łączyć może z dzieckiem więź krwi albo nie), ewentualnie zatrzymać. Co więcej, jak podkreśla się w piśmiennictwie, istnieje przyzwolenie społeczne na tę praktykę , w związku z czym zjawisko to może przybrać na sile. W konsekwencji rodzi się pytanie, kto w istocie jest matką dziecka? Jest ono o tyle doniosłe, że macierzyństwu nadaje się na gruncie prawa polskiego olbrzymie znaczenie. Przede wszystkim uznawane jest ono za „instytucję centralną” w kontekście ustalenia pochodzenia człowieka. Przyjmowane jest założenie, iż brak ustalenia osoby matki uniemożliwia określenie pozostałych stosunków pokrewieństwa – zwłaszcza ojcostwa. Natomiast w sytuacji, gdy zostały one określone w oparciu o macierzyństwo, któremu następnie zaprzeczono, zakłada się automatyczne uchylenie owych ustaleń, ze wszystkimi tego konsekwencjami w zakresie sytuacji prawnej jednostki.

Kwestia pokrewieństwa odznacza się relewantnością na gruncie wielu gałęzi prawa, jednakże tradycyjnie rozpatrywana jest przede wszystkim jako zagadnienie prywatnoprawne (cywilnoprawne). Oznacza bowiem relację między osobami fizycznymi rzutującą przede wszystkim na ich interesy, a dopiero w dalszej kolejności wpływającą na funkcjonowanie państwa, tymczasem zgodnie z klasycznym rozróżnieniem normy dotyczące interesu poszczególnych jednostek tworzą prawo prywatne (cywilne sensu largo) . W związku z tym należy przyjrzeć się przede wszystkim cywilistycznym aspektom macierzyństwa.

Omawiana instytucja przez długi czas funkcjonowała jako konstrukcja doktrynalno-orzecznicza. Zmieniło się to z chwilą wejścia w życie z.k.r.o. Wprowadzenie normatywnej regulacji macierzyństwa miało w założeniu doprowadzić do wyeliminowania kontrowersji w zakresie pochodzenia dziecka (człowieka) od matki, a w konsekwencji zmniejszyć liczbę problemów w zakresie prawa filiacyjnego . W związku z powyższym rodzą się pytania, czy ów cel został zrealizowany, jak kształtuje się obecnie omawiana instytucja na gruncie polskiego systemu prawa cywilnego sensu largo oraz czy, a jeśli tak, to jakie zmiany należałoby w tym zakresie postulować?

Jak dotąd nie pojawiło się w doktrynie opracowanie, w którym podjęto by próbę odpowiedzi na te pytania. Tymczasem z uwagi na znaczenie przypisywane instytucji macierzyństwa publikacja taka jest ze wszech miar pożądana. To zaś uzasadnia podjęcie próby stworzenia takiego opracowania, możliwie kompleksowo ujmującego macierzyństwo od strony jurydycznej, we wskazanym zakresie. W założeniu niniejsza monografia stanowić ma analizę obowiązujących regulacji zawierającą postulaty de lege lata i de lege ferenda, realizującą zasadę, w myśl której opracowanie monograficzne z zakresu nauk prawnych powinno (na ile to możliwe) łączyć elementy teorii i praktyki – tak, aby z jednej strony miało charakter naukowy, a z drugiej było pomocne w rozwiązywaniu problemów praktycznych.

Monografia składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów oraz zakończenia.

Rozdział pierwszy pełni funkcję merytorycznego wprowadzenia. Omówione zostały w nim wybrane zagadnienia jurydyczne, a także biopsychospołeczne i teologiczne, powiązane z instytucją macierzyństwa. Jako pierwsze poruszone zostały kwestie związane z problematyką pokrewieństwa. Macierzyństwo jest bowiem typem tego stosunku. Dlatego anliza owej szerszej kategorii pozwala ustalić istotę stosunku macierzyństwa, co rzutuje na dalsze rozważania.

Prima facie przynajmniej podstawą instytucji macierzyństwa są fakty biologiczne: poczęcie, noszenie i urodzenie dziecka. Jest ono także zjawiskiem społecznym oraz doświadczeniem w sensie psychologicznym. Pozostaje także w sferze zainteresowania teologii. To właśnie argumenty z zakresu tych dziedzin miały, jak się wydaje, decydujące znaczenie na etapie tworzenia obowiązujących regulacji . Stanowią one także punkt wyjścia dla analiz obowiązujących przepisów . Dlatego też zagadnieniom tym poświęcony został kolejny fragment rozdziału pierwszego. Jego ostatnia część dotyczy zagadnienia definicji legalnej macierzyństwa, a zwłaszcza oceny regulacji przyjętej na gruncie prawa polskiego, spinając niejako cały rozdział. Zawiera on analizę i ocenę potencjalnych kryteriów, na jakich oparta zostać może przedmiotowa definicja. Problematyka definicji macierzyństwa ukazana została także w kontekście jednej z podstawowych instytucji prawa prywatnego międzynarodowego, tj. kwalifikacji pojęć.

W rozdziale drugim omówiona została instytucja ciąży kontraktowej. Zjawisko to wzbudza wiele kontrowersji, przy czym nie zostało ono, jak dotąd, uregulowane w prawie polskim. Dlatego też zasadne jest podjęcie nad tym zagadnieniem pogłębionej refleksji, tym bardziej że, jak już wspomniano, podkreśla się w doktrynie istnienie przyzwolenia społecznego na ową praktykę. Przedmiotowe rozważania rozpoczyna analiza istoty omawianego zjawiska, mająca w pierwszym rzędzie pozwolić na określenie, czy stanowi ono jednorodną praktykę, czy też składają się na nie różne typy postępowania wymagające odrębnej oceny. W dwóch dalszych podrozdziałach skupiono się na etycznych i jurydycznych aspektach ciąży kontraktowej w kontekście dopuszczalności owej praktyki, widzianej przez pryzmat autonomii prokreacyjnej. Ostatnia część rozdziału poświęcona została analizie charakteru prawnego umowy o ciążę zastępczą.

W rozdziale trzecim analizie poddane zostały podstawowe kwestie związane z sądowym ustaleniem macierzyństwa sensu largo, tj. z ustaleniem (sensu stricto) i zaprzeczeniem macierzyństwa. Po pierwsze, omówione zostały zagadnienia dotyczące powództw wnoszonych w tym celu. Na wstępie określony został ich charakter. W dalszej kolejności omówiona została kwestia legitymacji czynnej i biernej w zakresie wniesienia tychże skarg (w tym sytuacja prawna ojca dziecka), a także problematyka typów omawianych skarg, ich funkcji oraz przesłanek i terminów wniesienia. Następnie omówione zostały kwestie jurysdykcji krajowej, właściwości sądu oraz prawa właściwego dla rozstrzygnięcia spraw filiacyjnych, a także tryb postępowania sądowego w zakresie tychże spraw. W dalszej kolejności poruszona została problematyka dopuszczalności powoływania się w sprawach o ustalenie (sensu largo) macierzyństwa na art. 5 k.c. (nadużycie prawa podmiotowego) oraz charakteru prawnego wyroków ustalających (sensu largo) macierzyństwo. Rozdział trzeci kończą rozważania poświęcone wykorzystaniu klauzuli porządku publicznego (w wariancie materialnoprawnym i procesowym) w kontekście spraw o ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa o charakterze międzynarodowym.

Rozdział czwarty poświęcony został analizie problematyki dowodowej w zakresie omawianego typu spraw. Rozważania te w pierwszej części koncentrują się na przybliżeniu zagadnień związanych z pojęciem dowodu na gruncie postępowania sądowego oraz ogólnych reguł selekcji i oceny przedstawianych organowi stosującemu prawo twierdzeń o określonych faktach. W dalszej części rozdział poświęcony został problematyce poszczególnych środków dowodowych, które, jak się wydaje, mają podstawowe znaczenie na gruncie spraw o ustalenie (sensu largo) macierzyństwa. W ostatnim podrozdziale skoncentrowano się na omówieniu właściwych dla spraw o ustalenie albo zaprzeczenie macierzyństwa zagadnień dotyczących postępowania dowodowego oraz oceny środków dowodowych – ze szczególnym uwzględnieniem roli, jaką odgrywa w tym zakresie badanie DNA. Problematyka ta ukazana została także w kontekście współpracy międzynarodowej w zakresie przeprowadzania czynności dowodowych.

Rozdział ostatni zawiera analizę wybranych skutków prawnych, jakie pociąga za sobą ustalenie (tak pozytywne, jak i negatywne) macierzyństwa. Rozważania te dotyczą podstawowych, jak się wydaje, elementów prywatnoprawnej sytuacji jednostki, na które owo ustalenie wpływa. Chodzi zatem o wpływ ustalenia (sensu largo) macierzyństwa na:

Każdy rozdział kończy się podsumowaniem.

Monografię wieńczy zakończenie konkludujące wywody zawarte we wcześniejszych fragmentach monografii.

Ze względu na temat rozprawy oraz jej charakter (co do zasady dogmatycznoprawny) badania prowadzone są głównie na obszarze prawa stanowionego. W tym zakresie dominują rozważania prowadzone na gruncie prawa rodzinnego sensu stricto (norm zawartych w przepisach ujętych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym). Jednakże ze względu na powiązania wewnątrzsystemowe konieczne jest uzupełnienie ich o analizy prowadzone w oparciu o normy przyporządkowane innym dyscyplinom prawnym. Chodzi tu zwłaszcza o klasyczne prawo cywilne materialne i procedurę cywilną. Przedmiotowe analizy zostały w istotny sposób uzupełnione o rozważania z zakresu prawa prywatnego międzynarodowego. Wynika to przede wszystkim z umiędzynarodowienia problematyki pochodzenia dziecka, zwłaszcza w kontekście ciąży kontraktowej (zwanej też macierzyństwem zastępczym), co przejawia się w postaci tzw. turystyki surogacyjnej.

W pewnym zakresie analizie poddane zostały także regulacje wybranych gałęzi prawa publicznego (sensu stricto) – prawa konstytucyjnego, administracyjnego oraz karnego.

Ze względu na konieczność odniesienia się do zagadnień silnie uwikłanych aksjologicznie, niekiedy też nieunormowanych expressis verbis, niezbędne było sięgnięcie zarówno do filozofii prawa, jak i do filozofii ogólnej. Rozważania w tym zakresie przeprowadzone zostały w odniesieniu do systemu wartości cywilizacji łacińskiej (zachodniej), w której kręgu znajduje się Rzeczpospolita Polska.

Na płaszczyźnie metodologicznej zastosowano w dysertacji podejście argumentacyjne, przyjmując następujące założenia:

W oparciu o powyższe założenia wykorzystane zostały szczegółowe metody badawcze. W najszerszym zakresie zastosowanie znalazła metoda formalno-dogmatyczna (językowo-logiczna), polegająca na syntaktycznej i semantycznej analizie tekstu prawnego, wspartej wykorzystaniem reguł logiki. Za jej pomocą przebadane zostały akty prawne kształtujące instytucję macierzyństwa. W konsekwencji (przy zastosowaniu reguł inferencyjnych) możliwe było ustalenie treści norm prawnych zawartych w analizowanych przepisach i norm wynikających z tychże norm oraz ich ocena, zwłaszcza pod kątem zachodzenia albo braku sprzeczności largissimo sensu .

Macierzyństwo, jak już wspomniano, jest instytucją świeżą na gruncie ustawowym. Stosowne regulacje wprowadziła bowiem dopiero z.k.r.o. Dlatego też metoda formalno-dogmatyczna uzupełniona została metodą krytyki i analizy piśmiennictwa (przeprowadzoną także przy wykorzystaniu narzędzi językowo-logicznych) oraz metodą empiryczną – badaniem orzecznictwa sądowego (bez ujęcia statystycznego). Dzięki temu możliwe stało się ukazanie poglądów istniejących na temat instytucji macierzyństwa oraz jej zasadniczego kształtu na gruncie poprzednio obowiązującego stanu prawnego. Wspomniane metody zastosowane zostały jednak nie tylko w ujęciu historycznym (metoda historyczna), ale także w odniesieniu do obowiązującego stanu prawnego, by wskazać, jakie problemy jurydyczne na gruncie aktualnych regulacji dotyczących macierzyństwa dostrzegają doktryna i orzecznictwo oraz jak problemy te są rozwiązywane.

Prawo jest zjawiskiem wywołującym określone skutki zarówno w sferze społecznej, jak i jednostkowej. Dlatego też w monografii zastosowano również metodę socjologiczną oraz psychologiczną (z wykorzystaniem techniki obserwacji pośredniej – analizy zgromadzonego materiału dokumentacyjnego). Pozwoliło to na uwzględnienie emocjonalnego oraz socjologicznego podłoża ocen obowiązujących regulacji i zgłaszanych postulatów. Z uwagi na fakt, iż prawo opiera się na pewnych wartościach, jak i ma wpływ na promowanie albo negowanie okresowych wartości, w rozprawie pomocniczo sięgnięto po metodę aksjologiczną – w niezbędnym zakresie doszło do skatalogowania oraz hierarchizacji wartości preferowanych przez prawodawcę oraz oceny, w jakim stopniu owe wartości są chronione. Analiza instytucji macierzyństwa, oparta na wskazanych powyżej metodach, została w niezbędnym zakresie uzupełniona o elementy rozważań prawnoporównawczych (metoda komparatystyczna). Dzięki temu możliwe było wskazanie zasadniczych podobieństw i różnic w zakresie regulacji dotyczących analizowanej instytucji na gruncie prawa polskiego oraz wybranych państw obcych, a także ich psychospołecznego i aksjologicznego odbioru.

Rozważania zawarte w monografii przeprowadzone zostały przy wykorzystaniu metaforycznego ujęcia prawa jako budynku (wieży). Tak jak budynek, system prawny powinien opierać się na mocnych fundamentach, inaczej runie. Jak w przypadku budynku, tak i w przypadku prawa, poszczególne kondygnacje muszą znajdować oparcie w strukturach położonych niżej, inaczej zapadną się. W dobie gwałtownego postępu biotechnomedycznego, gdy konieczna staje się renowacja wieży prawa (a zdaniem niektórych wręcz budowa nowej), należy przyjrzeć się jej fundamentom, kamieniom węgielnym i filarom, aby ocenić, czy są one w stanie zapewnić stabilność budowli i w konsekwencji bezpieczeństwo osób z niej korzystających .