Łazarska Aneta (red.), Olejniczak Adam (red.), Likwidacja szkód komunikacyjnych w ramach ubezpieczenia OC i AC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Standardy odszkodowawcze i bezpieczeństwa

Problematyka szkody, kluczowa dla prawa cywilnego, budzi nieraz ogromne emocje nie tylko wśród prawników. Chodzi o przesłanki i zasady odpowiedzialności za wyrządzenie szkody, zakres obowiązku odszkodowawczego oraz sposób naprawienia powstałego uszczerbku. W przypadku likwidacji szkód komunikacyjnych największe spory koncentrują się właśnie w obszarze obowiązku odszkodowawczego i ustalenia odpowiedniego sposobu kompensaty ubytku pewnej wartości w czyimś majątku.

Należy zauważyć, że powszechnie akceptowana ochrona własności i innych praw majątkowych obejmuje nie tylko ochronę dóbr poszkodowanego, ale i podmiotu odpowiedzialnego za szkodę. W konsekwencji nie powinno nas zaskakiwać, że system prawny z dużą ostrożnością formułuje reguły odpowiedzialności odszkodowawczej, a więc te, które nakładają ciężar naprawienia szkody na inny podmiot niż osoba poszkodowanego.

System prawny nie definiuje szkody „w ogóle” czy „szkody w ogólności”, ponieważ nie wiąże z nią skutków prawnych, stąd wysiłek interpretacji obowiązujących przepisów dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej i obowiązku odszkodowawczego koncentruje się wyłącznie na szkodzie podlegającej naprawieniu. Poza przesłankami odpowiedzialności, fundamentalne znaczenie mają w tym obszarze normy prawne określające szkodę prawnie relewantną, w tym zwłaszcza art. 361 § 2 k.c., stanowiący, że naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które podmiot ten mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono.

Przepis ten uznawany jest za przejaw aprobaty ustawodawcy dla obowiązku pełnego kompensowania szkody majątkowej (tak w zakresie straty, jak i utraconych korzyści), ale w granicach szkody prawnie relewantnej. Poszkodowany zdarzeniem szkodzącym, przyczyną uszczerbku dotykającego poszkodowanego, ma interes w przywróceniu swoich dóbr prawnie chronionych do stanu, który by istniał, gdyby to zdarzenie nie miało miejsca. Poprzez zasadę restytucji system prawny zapobiega wzbogaceniu poszkodowanego przez świadczenie odszkodowawcze, natomiast poszkodowany wskutek naprawienia szkody nie powinien stać się bogatszy, niż byłby w braku zdarzenia szkodzącego.

Z kolei przepis art. 363 § 2 k.c. stanowi, że wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili. Ta reguła zmierza do urzeczywistnienia funkcji kompensacyjnej odszkodowania, zapewniając poszkodowanemu środki pieniężne w zakresie umożliwiającym nabycie dóbr lub usług, niezbędnych dla naprawienia doznanego uszczerbku.

Za prawidłowością przyjętego w art. 363 § 2 k.c. ujęcia przemawia rozwojowy – w czasie – charakter szkody. Należy podkreślić, że dotyczy on również strat, gdyż i ta postać szkody może podlegać w czasie zmianom ilościowym. Pamiętajmy więc także, co może na pierwszy rzut oka wydawać się dziwne, że roszczenie o naprawienie szkody nie obejmuje szkody niegdyś zaistniałej, powstałej tuż po zajściu zdarzenia szkodzącego, a naprawienie szkody nie dotyczy tylko tego niegdyś zaistniałego zdarzenia, ale obejmuje szkodę istniejącą w chwili orzekania.

Dla określenia rozmiaru szkody jako operacji poprzedzającej wymiar odszkodowania miarodajne są ceny obowiązujące w chwili zamknięcia rozprawy, co koresponduje z unormowaniem art. 316 § 1 k.p.c., który stanowi, że sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy.

Wnikliwej interpretacji wymaga przepis art. 363 § 2 k.c. w przedmiocie „szczególnych okoliczności”, które mogą stanowić podstawę odstępstwa od reguły ustalania odszkodowania z uwzględnieniem cen obowiązujących w chwili zamknięcia rozprawy. Przekonuje stanowisko, że te szczególne okoliczności zachodzą wówczas, gdy uwzględnienie cen zgodnie ze wskazaną regułą nie pozwoliłoby osiągnąć pożądanego stanu, a więc nie prowadzi do sytuacji, jaka miałaby miejsce, gdyby poszkodowany w ogóle nie doznał zdarzenia szkodzącego. Jednocześnie trafnie w orzecznictwie i piśmiennictwie akceptowany jest dosyć powszechnie pogląd, że złamanie reguły ustalenia cen z daty zamknięcia rozprawy powinno dotyczyć przypadków, gdy poszkodowany wzbogaciłby się z naruszeniem zasady restytucji lub byłby pokrzywdzony w razie przyjęcia za miarodajne cen z daty wyrokowania. Nie można przy tym z góry zakładać, iż fakt, że ceny znacząco wzrosły od czasu zdarzenia szkodzącego, prowadzi do bezpodstawnego wzbogacenia poszkodowanego w razie ustalenia wysokości odszkodowania na ich podstawie.

Oczywiście obowiązek uwzględnienia szkody z chwili orzekania nie może być interpretowany w kierunku braku kompensaty dla uszczerbku majątkowego poniesionego przez poszkodowanego w ramach dokonanej tzw. samonaprawy. Jeżeli poszkodowany na własny koszt dokonuje naprawienia poniesionej szkody, to jego wydatki powinny spełniać kryterium konieczności ich poniesienia oraz ekonomicznej celowości. Zważywszy na zróżnicowanie cen określonych przedmiotów, z jakimi można spotkać się na poszczególnych rynkach, funkcja kompensacyjna odszkodowania wymaga ustalenia wysokości świadczenia z uwzględnieniem cen chroniących interes poszkodowanego. Będą to zatem te ceny rynkowe, które pozwolą na lokalnym rynku nabyć rzecz lub usługę poszkodowanemu.

Oznacza to, że poszkodowany nie powinien być przymuszany do kontraktowania najtańszych dóbr i usług, lecz korzystać z prawa wyboru. Ta swoboda wyboru podlega oczywiście limitowaniu w ten sposób, że koszt zakupu dóbr lub świadczonych usług nie powinien być rażąco wygórowany. Inaczej nie odpowiadałby on kryterium ekonomicznej celowości oraz brak byłoby uzasadnienia dla obciążenia podmiotu odpowiedzialnego za szkodę obowiązkiem kompensaty w takim właśnie zakresie – obowiązek ten obejmuje wyłącznie naprawienie uszczerbku uznawanego za normalne następstwo zdarzenia szkodzącego.

O ile należy podzielić pogląd, że jeżeli zniszczeniu ulega rzecz używana, przy ustalaniu wysokości odszkodowania pieniężnego powinno się uwzględnić stopień zużycia rzeczy, to w przypadku gdy chodzi o rzeczy trwałe, a zwłaszcza części składowe rzeczy złożonych, stopień zużycia może być bardzo niewielki, a wysokość kompensaty powinna być wówczas zbliżona do ceny rzeczy nowej, ponieważ z takiej rzeczy poszkodowany mógłby jeszcze długo korzystać.

Każdy stosunek zobowiązaniowy służy zaspokojeniu wierzyciela. Ideałem byłoby osiągnięcie stanu, że odszkodowanie, zaspokajając interes poszkodowanego w ramach szkody prawnie relewantnej, jednocześnie odpowiada wartości, która nie wzbogaca odpowiedzialnego za wyrządzenie szkody.

Należy zauważyć, że istotny wpływ na realizację funkcji kompensacyjnej obowiązku odszkodowawczego może mieć treść stosunku umownego, która to okoliczność musi być uwzględniona zwłaszcza z powodu poważnej roli, jaką w obszarze odpowiedzialności odszkodowawczej odgrywają ubezpieczenia majątkowe. Przy czym znaczenie ubezpieczyciela w obszarze likwidacji szkód komunikacyjnych jest szczególne. Regulacja ubezpieczeniowa powinna także dążyć do zapewnienia poszkodowanemu wyrównania uszczerbku, a niekoniecznie oddziaływać represyjnie, prewencyjnie, repartycyjnie czy w jeszcze innym kierunku.

Plonem II Ogólnopolskiej konferencji szkoleniowej o tematyce prawno-technicznej Bezpieczeństwo w ruchu drogowym a likwidacja szkód komunikacyjnych w ramach obowiązkowego ubezpieczenia OC zorganizowanej 21.10.2022 r. w Warszawie przez Katedrę Prawa Cywilnego Wydziału Prawa i Administracji Uczelni Łazarskiego w Warszawie oraz Automobilklub Polski są opracowania zawarte w niniejszej publikacji.

Opracowania zostały ujęte w dwóch częściach, odpowiadających naturze konferencji, z jednej strony prawnonaukowej, z drugiej – technicznej. Wszystkie dotyczą fundamentalnego problemu zakresu zwrotu przez ubezpieczyciela wydatków na naprawę pojazdów mechanicznych w ramach ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej ich posiadaczy. Koncentrują się jednak nie tylko na ustaleniu zakresu szkody prawnie relewantnej, ale wskazują na znaczenie standardów branżowych dla formułowania opinii przez rzeczoznawców w sprawach o kompensowanie uszczerbków majątkowych spowodowanych szkodami komunikacyjnymi. Publikacja odnosi się także do roli, jaką dla wykonywania obowiązków kompensacyjnych przez ubezpieczycieli mają kompetencje Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Przedstawiamy analizy i wnioski formułowane zarówno przez akademików, jak i praktyków. Nie aspirują one do kompleksowej oceny stanu aktualnego ochrony ubezpieczeniowej w zakresie naprawienia szkody komunikacyjnej, a raczej identyfikują problemy, sygnalizują potrzeby oraz podejmują próby wskazania bardziej użytecznych rozwiązań. Prezentowane treści powinny zainteresować zwłaszcza odpowiedzialnych za prowadzenie badań naukowych oraz tworzenie i stosowanie prawa, ale także środowiska ubezpieczycieli, rzeczoznawców, przedsiębiorców oraz adwokatów i radców prawnych, zapewniających obsługę prawną w celu ochrony interesów podmiotów obrotu gospodarczego.

Prof. dr hab. Adam Olejniczak

Automobilklub Polski od wielu lat statutowo zajmuje się bezpieczeństwem w ruchu pojazdów samochodowych. Komisja Rzeczoznawców w ostatnich latach skoncentrowała swoją działalność na skuteczności napraw pojazdów po kolizjach. Jak ważne jest to działanie, świadczy ponad milion szkód komunikacyjnych OC w 2021 r.

Intensywny wzrost liczby samochodów w naszym kraju wiąże się z koniecznością istnienia różnych służb i podmiotów gospodarczych niezbędnych dla sprawnego funkcjonowania pojazdów.

Ruchowi drogowemu towarzyszą kolizje i innego rodzaju uszkodzenia, których skutki wobec obowiązku ubezpieczania pojazdów są usuwane z zaangażowaniem podmiotów rynku ubezpieczeń.

W likwidowaniu szkody, poza zainteresowaną firmą ubezpieczeniową, biorą udział pomoce drogowe, zakłady naprawcze, dystrybutorzy części zamiennych, instytucje dostarczające programy informatyczne i inne firmy będące dostawcami akcesoriów i materiałów pomocniczych.

W obszarze likwidacji szkód jest wiele problemów technicznych, którymi od pewnego czasu zajmują się rzeczoznawcy Automobilklubu Polski i osoby współpracujące.

Do tej pory zajmowaliśmy się jakością części zamiennych nieoryginalnych oraz ich wpływem na jakość wykonanej naprawy pojazdu, w tym również na bezpieczeństwo w ruchu drogowym.

Wyniki tych prac zostały przedstawione na II Ogólnopolskiej Konferencji Prawno-Technicznej. W miarę postępu prowadzonych prac wyniki w tych samych i innych gałęziach z dziedziny likwidacji szkód będą przedstawiane na kolejnych konferencjach.

Wyniki prowadzonych prac są również wykorzystywane w programach szkoleń dla rzeczoznawców i biegłych sądowych, które prowadzi Automobilklub Polski.

Dalsze prace nad wprowadzaniem do ruch pojazdów po naprawach przywracających stan pojazdu sprzed szkody i podnoszenie wiedzy biegłych sądowych pozwolą na zwiększenie bezpieczeństwa w ruchu drogowym.

Prezes Automobilklubu Polski Romuald Chałas