Zawadzka Alicja K., Ład nasz przestrzenny

W Polsce nie jest ładnie.

I mimo że słowo „ład” nie wywodzi się od przymiotnika „ładny”, a jego źródłosłów znajdziemy w XVI-wiecznym wschodniosłowiańskim „lad”, oznaczającym – w językach rosyjskim i ukraińskim – zgodę i harmonię, to lubię ten swoisty semantyczny dualizm słowa „ładny”. I mimo że ład jest czymś znacznie więcej niż tylko estetycznym doznaniem, to jednak ładność tę w sobie zawiera.

Stwierdzenie, że w Polsce „nie jest ładnie”, jest eufemizmem. Są bardziej dosadne określenia na stan naszej przestrzeni, takie jak np.: „nieświeży salceson przetykany rodzynkami” (Wyganowski, za: Czarnecki 2002), „wszechogarniający chaos przestrzenny” (Szymski 2005), „bałagan wizualny” (Niezgoda 2005), „Sodoma i Gomora w sercu Europy” (Jędraszko, Billert 2006), „wrzask w przestrzeni”, „uniformizacja chaosu” (Sarzyński 2008), „brzydko jak w Tatrach” (Sroczyński 2010), „Polska to Gargamel Europy” (Kuryłowicz 2009), „wizualny wymiot” (Bąkowski 2013).

Przez 10 lat, podróżując po Polsce i świecie, zadawałam sobie liczne pytania. „Dlaczego XIX-wieczne fotografie Gdańska są lustrem, w którym odbija się przestrzeń harmonijna? Dlaczego my, współcześni, ponad dwa wieki później, wyposażeni w całą armię najnowszych rozwiązań technologicznych, inżynieryjnych, komunikacyjnych, bogatsi również o wiedzę z zakresu socjologii, psychologii społecznej, nie potrafimy żyć w ładzie? Czy ceną rozwijającego się miasta jest utrata ładu przestrzennego?” (Kopeć [obecnie Zawadzka] 2007: 24). Jak to się stało, że w kraju, którego przedwojenny system planowania przestrzennego był jednym z najlepszych w Europie, można dziś świętować jubileusz 17-lecia samowoli budowlanej ? Dlaczego w Polsce jest brzydko, a ładnie tylko bywa albo w miejscach, w których człowiek nie zaznaczył zbytnio swojej obecności, albo w nielicznych fragmentach kwartałów i ulic? Dlaczego polskie miasta i wsie tak bardzo wizualnie różnią się nie tylko od tych z krajów skandynawskich czy zachodnioeuropejskich, lecz także krajów postsocjalistycznych, takich jak Czechy czy Słowacja? Dlaczego zamiast spójnych układów urbanistycznych i ruralistycznych panoszy się kakofonia form i kolorów obiektów budowlanych oraz ich bezkontekstowość (fot. 1–2)? Dlaczego wszechobecne nośniki reklamowe oraz bezładnie rozrzucona zabudowa degradująca otwarte krajobrazy (fot. 3–4) to wizualna charakterystyka mojego kraju? Te pytania skłoniły mnie do zmierzenia się z trudnym, złożonym i wieloznacznym zagadnieniem – ładem przestrzennym. A właściwie naszym ładem przestrzennym, bo ten z ładem przestrzennym sensu stricto – jakkolwiek się go definiuje, określa, rozumie, doświadcza czy czuje – niewiele ma wspólnego.

Pozostając w zgodzie z głębokim przekonaniem o tym, że epatowanie ewidentną brzydotą polskich miast i wsi jest szkodliwe społecznie, wybór zdjęć dokumentujących nieład przestrzenny ograniczyłam do niezbędnego minimum, które i tak zdaje się być zbyt duże.

Serdecznie dziękuję prof. dr. hab. inż. Tomaszowi Partece za opiekę promotorską, inspirujące rozmowy i motywację do pracy badawczej. Dziękuję również dr hab. inż. arch., prof. PG Aleksandrze Sas-Bojarskiej, prof. dr. hab. inż. arch. Krzysztofowi Gasidle oraz prof. dr. hab. inż. arch. Sławomirowi Gzellowi za wnikliwe i słuszne uwagi recenzenckie. Wyrazy wdzięczności kieruję do dr. hab., prof. UG Mariusza Kistowskiego oraz całego zespołu Katedry Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska Wydziału Geografii i Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego za pomoc, wsparcie i serdeczność. Bardzo dziękuję Pani Dyrektor Joannie Kamień za zharmonizowanie procesu wydawniczego, Pani Katarzynie Ambroziak i Panu Michałowi Janczewskiemu za zaangażowanie i cierpliwość oraz pozostałym osobom z Wydawnictwa Uniwersytetu Gdańskiego za współpracę, której efektem jest monografia w niniejszym kształcie. Krzysztofowi Kopciowi dziękuję m.in. za wskazanie mi Promotora.

Głównym celem monografii jest identyfikacja i ocena zasad oraz uwarunkowań kształtujących ład przestrzenny w Polsce. Zasad rozumianych jako podstawy prawne kształtowania ładu przestrzennego określone w ustawach i aktach wykonawczych oraz – na ich podstawie – zapisane w dokumentach planistycznych poziomu krajowego, regionalnego i lokalnego; a uwarunkowań – jako okoliczności (warunki, czynniki, mechanizmy) inne niż wyżej wymienione zasady. Zakres przestrzenny badań odnosi się zarówno do obszaru kraju, województwa pomorskiego, jak i sześciu gmin położonych na jego terenie: gminy miejsko-wiejskiej Żukowo oraz gmin wiejskich tego obszaru, takich jak Pruszcz Gdański , Kolbudy, Szemud, Wejherowo i Kosakowo (ryc. 1). Kryterium delimitacji obszaru badań była intensywność procesów przestrzennych ze względu na bezpośrednie sąsiedztwo z Trójmiastem. Wybrane gminy położone są w wyznaczonym w Planie zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego obszarze funkcjonalnym aglomeracji Trójmiasta nazywanym również w tym planie obszarem aglomeracji funkcjonalnej i aglomeracją funkcjonalną. Obszar funkcjonalny aglomeracji Trójmiasta jest jedną z trzech części obszaru aglomeracji Trójmiasta i graniczy z Trójmiastem (czyli centrum aglomeracji) oraz otoczeniem aglomeracji. W odniesieniu do tego obszaru, w różnych okresach, stosowano też różne nazwy, takie jak np.: aglomeracja gdańska , aglomeracja Gdańsk-Gdynia , Aglomeracja Trójmiasta , obszar metropolitalny Zatoki Gdańskiej (Pietruszewski 2003), obszar metropolitalny Trójmiasta , Trójmiejski Obszar Metropolitalny , Gdański Obszar Metropolitalny , Polska Metropolia Bałtycka (Kołodziejski 2000: 111), Gdańsko-Gdyński Obszar Metropolitalny (Sagan, Canowiecki 2011), Metropolia Pomorska oraz Obszar Metropolitalny Gdańsk-Gdynia-Sopot .

Pojęcie „aglomeracja” (i „obszar aglomeracji”) nie jest pojęciem tożsamym z pojęciem „obszar metropolitalny”: cechą charakterystyczną aglomeracji (i obszaru aglomeracji) jest jej morfologia, czyli struktura oraz koncentracja przestrzenna ludności na jej terenie, podczas gdy wyznacznikami obszaru metropolitalnego są przede wszystkim jego powiązania funkcjonalne wewnętrzne i zewnętrzne. Obszar metropolitalny jest pochodną aglomeracji, jej późniejszym stadium rozwoju i swojego rodzaju bardziej dojrzałą funkcjonalnie strukturą przestrzenną, przy czym nie każda aglomeracja może stanowić obszar metropolitalny . Granice aglomeracji i obszaru aglomeracji często się pokrywają, a granice metropolii przebiegają w innym miejscu niż granice obszaru metropolitalnego.

Zakres czasowy badań to zasadnicze trzy okresy, zależne od jego przedmiotu:

Monografia składa się z trzech rozdziałów. Rozdział 1 – Teoretyczne aspekty ładu przestrzennego zawiera charakterystykę przedmiotu badań – ładu przestrzennego. Rozpoczyna się ogólnymi rozważaniami na temat percepcji ładu i nieładu przestrzennego. Zasadniczą część rozdziału stanowi szczegółowa analiza definicji (i określeń) ładu przestrzennego. Rozdział kończy się przywołaniem wskazań dotyczących uzyskiwania wyższego poziom ładu przestrzennego, formułowanych na przestrzeni 40 lat.

Rozdział 2 – Zasady kształtowania ładu przestrzennego zawiera wyniki analiz podstaw prawnych kształtowania ładu przestrzennego, określonych w ustawach i aktach wykonawczych do nich. To efekt kwerendy dokumentów planistycznych trzech poziomów planowania przestrzennego: krajowego, regionalnego i lokalnego . I tak na poziomie krajowym analiza dotyczyła: 11 strategicznych dokumentów tego poziomu oraz Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (KPZK 2030); na poziomie regionalnym: Planu zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego (PZPWP) i Strategii Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020 (SRWP 2020); a na poziomie lokalnym: studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego i miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego badanych gmin oraz podstaw prawnych wydawania decyzji o warunkach zabudowy. Jak wynika bowiem z Raportu o ekonomicznych stratach i społecznych kosztach niekontrolowanej urbanizacji w Polsce (2013: 9) w 2012 r. na około 200 tys. budów – 160 tys. zostało zrealizowanych na podstawie pozwoleń na budowę wydanych w oparciu o decyzje o warunkach zabudowy.

W rozdziale 3 zatytułowanym Uwarunkowania kształtowania ładu przestrzennego znajduje się wybór wskaźników odnoszących się do ładu przestrzennego opracowany przez T. Borysa (2005), P. Fogla (2012) i P. Śleszyńskiego (2013) oraz zestaw podstawowych wskaźników uwarunkowań ładu przestrzennego, a także imponderabilia mające wpływ na stan przestrzeni Polski.