Margoński Marcin, Kurator spadku

Instytucja kuratora spadku jest instytucją rachityczną. W przeważającej części kraju ma obecnie znikome znaczenie w praktyce sądowej. Również orzecznictwo i literatura przedmiotu nie są zbyt bogate. Dlatego osoba ustanowiona kuratorem spadku, sąd spadku i inne organy władzy publicznej oraz osoby trzecie mają często znaczne trudności związane z funkcjonowaniem tej instytucji prawnej. Im bardziej rzetelnie sąd spadku sprawuje zarząd spadku nieobjętego i im bardziej profesjonalnie kurator stara się sprawować swoją funkcję, tym mniej wystarczające wydają się ogólnikowe stwierdzenia, że kurator spadku zarządza spadkiem nieobjętym pod nadzorem sądu, a odpowiednie zastosowanie do zarządu sprawowanego przez kuratora mają przepisy o zarządzie w toku egzekucji.

Niniejsza praca stanowi próbę opracowania tematu. Zawiera zarówno rozważania teoretyczne, jak i wybrane problemy praktyczne związane z pełnieniem funkcji kuratora. Często zresztą nie sposób udzielić odpowiedzi na techniczne z pozoru pytania dotyczące działalności kuratora spadku bez uwzględnienia problematyki charakteru prawnego kurateli.

W moim przekonaniu znaczenie instytucji kurateli spadku będzie rosło z biegiem czasu. Zaległości wieczystoksięgowe, sięgające w znacznej części kraju dziesięcioleci, utrudniają często inwestycje i rozwój infrastruktury publicznej. Masowe procesy migracyjne i rozluźniające się więzy społeczne będą zwiększały liczbę otwierających się współcześnie spadków nieobjętych. Nakładają się na to dokonane niedawno rozszerzenie kręgu spadkobierców ustawowych oraz rosnące ceny nieruchomości. Nie bez znaczenia jest też stosunkowo mała liczba sporządzanych w Polsce testamentów i znikome praktyczne znaczenie instytucji wykonawcy testamentu.

W ostatnim kontekście należy wspomnieć także o tym, że polski system prawny stoi przed problemem społecznym wynikającym z procesu otwierania się spadków po osobach fizycznych (przedsiębiorcach), które w wyniku przemian gospodarczych rozpoczęły po 1989 r. prowadzenie działalności gospodarczej na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej. Otwarcie spadku po takim przedsiębiorcy stawia w trudnej sytuacji wiele podmiotów: pracowników, kontrahentów, wierzycieli oraz samych spadkobierców, niebędących czasem w stanie objąć odziedziczonego przedsiębiorstwa.

Marginalizacja instytucji kuratora spadku utrzymuje się, mimo zmian ustrojowych, przede wszystkim dlatego, że spadki nieobjęte nie są zgłaszane w sądach spadku przez organy władzy publicznej. Same sądy spadku nie wykazują też w tej materii aktywności, napotykając często problemy ze znalezieniem odpowiednich kandydatów na kuratorów. Informacje o spadku nieobjętym budzą konsternację, gdy zdarza im się już dotrzeć do sądu spadku. Sprawowanie pieczy nad spadkami nieobjętymi przez sądy pozostaje niezrealizowanym postulatem ustawodawcy. Przy biernej postawie państwa i samorządów terytorialnych systemowym rozwiązaniem kwestii spadków nieobjętych wydają się obecnie w Polsce kradzież oraz zasiedzenie. Szczególnie uderzająca jest w tym kontekście bierność gmin, które są potencjalnymi ustawowymi spadkobiercami i na co dzień borykają się z problemem ograniczonego gminnego zasobu mieszkaniowego. Dlatego jeden z rozdziałów niniejszej pracy poświęcony jest kwestii roszczeń odszkodowawczych wynikających, między innymi, z takiego stanu rzeczy.

Wiele rozwiązań zaproponowanych w niniejszym opracowaniu pozostaje pod wpływem niemieckiej praktyki sądowej. Instytucja kuratora spadku jest w Republice Federalnej Niemiec żywym instrumentem prawnym i stanowi stały, ukształtowany element praktyki sądów spadku. Sięgając do literatury i orzecznictwa niemieckiego, starałem się jednak uwzględniać różnice w porządku prawnym polskim i niemieckim. Niemieckie rozwiązania przytaczałem wówczas, gdy różnice w obu systemach prawnych nie wykluczały uwzględnienia owych rozwiązań w ramach analizy problemów prawnych na gruncie prawa polskiego. Niniejsze opracowanie nie stanowi jednak w żadnym razie systemowego porównania instytucji w obu porządkach prawnych.

Praca uwzględnia przede wszystkim moje doświadczenia praktyczne zdobyte w ramach poszukiwań spadkobierców prowadzonych dla niemieckich kuratorów spadków i w pojedynczych polskich sprawach spadkowych. Przygotowania materiałów do niniejszego opracowania obejmowały także zapoznawanie się z aktami spraw o ustanowienie kuratora spadku od 1990 r. w wielu polskich sądach. Trzon opracowania stanowi praca magisterska obroniona w maju 2008 r. w ramach Polsko-Niemieckich Studiów Prawniczych na Uniwersytecie Europejskim Viadrina we Frankfurcie nad Odrą oraz Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Opracowanie nie powstałoby bez naukowego wsparcia promotor prof. dr hab. Elwiry Marszałkowskiej-Krześ oraz recenzenta prof. dr. Rolanda Wittmanna, którym pragnę wyrazić wdzięczność. Wersja pierwotna została w wielu miejscach zmodyfikowana oraz znacznie rozszerzona pod wpływem doświadczeń, które zdobywałem już jako kurator spadków w Polsce.

Chciałbym wyrazić podziękowanie sądom, które do celów naukowych udostępniały mi akta, oraz sędziom, którzy poświęcili mi swój czas na etapie zbierania materiałów. Podziękowania za pomoc organizacyjną w Krakowie należą się dr Stanisławowi Kwiecińskiemu i jego żonie Kindze oraz prof. Barbarze Kwiecińskiej, a w Katowicach - Michałowi Kiesiowi. Ważnym etapem na drodze do napisania tego opracowania była praktyka, której odbycie umożliwił mi w swojej kancelarii berliński kurator spadków i notariusz oraz Rechtsanwalt Kay-Thomas Pohl. Nie chciałbym też pominąć grupy moich sprzymierzeńców oraz przeciwników z branży poszukiwań spadkobierców, od których wiele się nauczyłem w ostatnich latach.

Wszelkie ewentualne błędy mogą być przypisane wyłącznie mnie samemu. Mogą one wynikać z faktu, że terra transoderana, na którą wchodzę z początkiem pierwszego rozdziału, jest jednocześnie w dużym stopniu terra incognita. Jestem tym bardziej wdzięczny za wszelkie komentarze Czytelników oraz otwarty na wymianę poglądów i doświadczeń z praktykami, którym publikacja ta ma służyć (m.margonski@hotmail.com).

Marcin Margoński

Frankfurt nad Odrą, sierpień 2009 r.