Leszczyński Leszek, Kryteria pozaprawne w sądowej wykładni prawa

(1) Praca niniejsza zawiera analizę ról kryteriów pozaprawnych w procesie sądowej wykładni prawa. Kryteria te, związane głównie z wartościami i normami moralnymi, politycznymi i ekonomicznymi, wykorzystywane są w sądowych procesach decyzyjnych stosowania prawa oraz towarzyszącej im operatywnej wykładni prawa na podstawie upoważnienia zawartego w normatywnej konstrukcji generalnej klauzuli odsyłającej, istotnie rozszerzającego zakres swobody interpretacyjno-decyzyjnej sądu. Pozaprawny charakter kryteriów wynika z braku ich określenia treściowego w źródłach podstawowych dla danego porządku prawnego (a więc w porządku prawa stanowionego – w przepisach prawnych). Wykładnia sądowa, będąca najważniejszym rodzajem wykładni operatywnej, prezentowana jest w pracy w kontekście odzwierciedlenia udziału kryteriów pozaprawnych w jej zasadniczych fazach (orientacyjnej, walidacyjnej, rekonstrukcyjnej, konstrukcyjnej i redukcyjnej), wyróżnianych w ujęciu walidacyjno-derywacyjnym.

Analiza w obu powyższych aspektach przedmiotowych odnosi się do wykładni sądowej przeprowadzanej głównie w ramach polskiego porządku prawnego jako przykładu porządku prawa stanowionego, przy dostrzeżeniu w ramach szczegółowych analiz istotnych odrębności prowadzących do formułowania uwag porównawczych (np. odnośnie do podstawowych gałęzi prawa czy typów procesu decyzyjnego). Twierdzenia, mające charakter teoretycznoprawny, wyprowadzane są na gruncie zarówno własnych doświadczeń sędziowskich w Naczelnym Sądzie Administracyjnym, jak i na podstawie wieloletnich systematycznych badań orzecznictwa sądów polskich (działających w warunkach systemu autokratycznego w latach 1945–1989 i systemu demokratyczno-rynkowego po 1989 r.) oraz wybranych orzeczeń sądów europejskich (Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej). W ich kontekście praca stanowi swoiste iunctim, ujętych w różnych perspektywach porównawczych, wyników badań wcześniejszych z badaniami nad funkcjonowaniem aktualnego polskiego porządku prawnego .

Zasadność analizy roli kryteriów pozaprawnych w sądowej wykładni prawa i – szerzej – w procesach stosowania prawa wiąże się z przekonaniem o konieczności traktowania prawa, także w ramach porządku prawa stanowionego, szerzej niż tylko jako systemu regulacji stricti iuris wyrażonych w przepisach prawnych. Nie zmienia tego przekonania fakt, że kryteria pozaprawne pojawiają się właśnie w przepisach. Istotne jest bowiem to, że nawet jeśli podstawy ich wykorzystania w procesie decyzyjnym zasadniczo opierają się na normatywnej konstrukcji klauzul odsyłających w kontekście argumentacji walidacyjnej, to pozostałe rozumowania w ramach wykładni operatywnej, z ustalaniem treści tych kryteriów na czele, polegają (niekiedy wyłącznie) na interpretacyjnych i implementacyjnych ustaleniach podmiotu stosującego prawo. W tym świetle moje wieloletnie zainteresowania generalnymi klauzulami odsyłającymi uzupełnione zostały prowadzonymi w ostatnich latach badaniami nad autonomią orzecznictwa sądowego i potencjałem sądowej praktyki precedensowej w polskim porządku prawnym jako przykładzie porządku prawa stanowionego . W ramach ujawnionego wyżej, stanowiącego wyraz funkcjonalnego podejścia do istoty prawa, ogólnego przekonania obie kategorie – kryteria zawarte w odesłaniach pozaprawnych oraz wcześniejsze decyzje sądowe – mimo że w porządku prawa stanowionego są modelowo uzupełniającymi w stosunku do przepisów prawnych nośnikami treści prawnych, w istotnym zakresie współkształtują treść funkcjonującego prawa, w wielu przypadkach decydując o konkretnych wynikach wykładni sądowej i treści decyzji stosowania prawa.

(2) Praca opiera się na dwóch założeniach. Pierwsze przyjmuje, że odesłania do kryteriów pozaprawnych są celowym środkiem ustawodawczym, który stał się współcześnie powszechnym środkiem ekspresji legislacyjnej niezależnie od rodzaju systemu politycznego, w jakim tworzone jest prawo, oraz niezależnie od rodzaju gałęzi prawa, której dotyczy aktywność legislacyjna. Założenie drugie natomiast podkreśla powszechność korzystania z kryteriów pozaprawnych przez sądy (chociaż dotyczy to też działań organów administracji oraz mediatorów) w procesach stosowania prawa, nie wykluczając także brania ich pod uwagę przez tzw. adresatów zwykłych przy realizacji własnych praw podmiotowych.

Obecność odesłań do kryteriów pozaprawnych we współczesnych porządkach prawnych, zapoczątkowana w tzw. wielkich europejskich kodyfikacjach cywilnoprawnych XIX wieku (w których znajdują się odwołania m.in. do kryteriów słuszności, dobrej wiary, dobrych obyczajów czy interesu społecznego), zmienia formę i treść prawa. Modyfikując bowiem właściwości językowe tekstów prawnych, otwiera treść prawa na wartości i normy moralne, polityczne i ekonomiczne. Ponadto, nasycając aksjologią procesy stosowania prawa, poszerza istotnie zakres sądowej swobody decyzyjnej. Odesłania stają się tym samym najbardziej „nieformalnym” oraz najbardziej wrażliwym składnikiem dyskursu prawnego w kontekście zarówno jego powiązań z dyskursem społecznym, jak i – niebezpiecznej dla porządku prawnego – podatności na wpływy ze strony dyskursu politycznego.

Rozszerzenie się zakresu swobody decyzyjnej w wyniku odesłań do kryteriów pozaprawnych oznacza, że sposób jej urzeczywistniania w procesach sądowego stosowania prawa wpływa zasadniczo nie tylko na funkcjonowanie samych odesłań, ale także na funkcjonowanie całego porządku prawnego. Stąd tak ważna dla kształtu modelu tej relacji jest realna niezawisłość sędziowska, która w ramach dyskursu jurydycznego określa ostatecznie skutki odwoływania się do wartości i norm pozaprawnych. Jej brak czy już nawet ograniczony zakres kreuje przewagę dyskursu politycznego nad dyskursem prawnym, niezależnie od tego, czy mowa jest o wymiarze ogólnym prawa, czy o jego przejawach szczegółowych. Mając to na uwadze, podjęto w pracy próbę zarysowania modeli optymalizacyjnych, prowadzących do prawidłowych relacji między oboma tymi dyskursami w ramach tworzenia klauzul odsyłających oraz do należytej jakości sądowego wykorzystania odesłań do kryteriów pozaprawnych w demokratycznym porządku państwa prawnego.

Rzecz jasna, zależności zasygnalizowane wyżej nie oznaczają, że funkcjonowanie odesłań do kryteriów pozaprawnych samodzielnie przesądza o jakości referencyjnego porządku prawnego, niemniej bez wątpienia w istotnym zakresie tę jakość określa, zarówno w kontekście stanowienia prawa, jak i w kontekście stosowania prawa.

(3) Odesłania do kryteriów pozaprawnych i same kryteria oddziałują na wszystkie składniki procesu wykładni i stosowania prawa, kształtując i określając ich autonomię w stosunku do działań ustawodawczych. Pojawiają się one bowiem już w procesie ustalania faktów sprawy (gdzie ich wpływ jest jeszcze stosunkowo niewielki), zasadniczą rolę odgrywają jednak w wykładni prawa dokonywanej w ramach procesu decyzyjnego. Wiążąc swój udział w niej z ustaleniem podstawy zastosowania klauzuli oraz z ustaleniem treści zawartych w nich kryteriów pozaprawnych, włączają się we wszystkie rodzaje działań prowadzących do zbudowania normatywnej podstawy decyzji, zredukowanej następnie do samej decyzji stosowania prawa.

Określeniu ról kryteriów pozaprawnych w każdym z tych rodzajów działań interpretacyjnych służy struktura pracy, składająca się z pięciu rozdziałów. Dwa skrajne z nich (pierwszy i ostatni), obejmując (odpowiednio) niezbędne wprowadzenia pojęciowo-konstrukcyjne oraz uogólnienia, podsumowania i optymalizacje, pozwalają na skoncentrowanie się w trzech rozdziałach „środkowych” na analizie roli kryteriów pozaprawnych w kolejnych fazach wykładni operatywnej.

Rozdział I poświęcony jest ustaleniom pojęciowym i prezentacji przedmiotu rozprawy. Służy temu ustalenie podstawowych dla pracy pojęć (kryterium pozaprawne, odesłanie pozaprawne, generalna klauzula odsyłająca) oraz istoty samej konstrukcji klauzul odsyłających (w tym m.in. rodzajów klauzul, rodzajów kryteriów pozaprawnych oraz relacji między klauzulami a zasadami prawa), a także prezentacja podstawowych założeń wykorzystanego w pracy walidacyjno-derywacyjnego ujęcia wykładni sądowej jako rodzaju wykładni operatywnej (w kontekście jej cech, miejsca w procesie decyzyjnym oraz układu faz).

Przedmiotem rozdziału II jest analiza roli odesłań do kryteriów pozaprawnych w dwóch początkowych fazach wykładni sądowej. Pierwszą z nich jest faza orientacyjna, wprowadzająca do procesu wykładni przekonanie interpretatora, że przedmiot procesu decyzyjnego ma charakter prawny i jest wart ochrony prawnej. W ramach natomiast fazy walidacyjnej analizie poddane są dwa rodzaje ustaleń. Pierwszym z nich jest ustalenie podstawy wykorzystania kryterium pozaprawnego w procesie wykładni, która modelowo polega na „odnalezieniu” odpowiedniego dla przedmiotu procesu decyzyjnego odesłania w systemie przepisów prawnych, ale która ani nie eliminuje „zapożyczania” odesłania, ani nie wyklucza „oderwania” zastosowania klauzuli od testu obowiązywania przepisu ją zawierającego. Drugim zaś jest określenie wpływu odesłań pozaprawnych na zastosowanie przepisów prawnych i wcześniejszych decyzji sądowych.

Rozdział III dotyczy najbardziej wrażliwych rozumowań interpretacyjnych związanych z odesłaniami do kryteriów pozaprawnych, polegających na ustaleniu treści tych kryteriów. Ich składnikiem jest powiązanie nazwy kryterium z wartościami moralnymi, politycznymi i ekonomicznymi, ujętymi zarówno odrębnie, jak i w ramach różnych relacji łączących kryteria jednorodzajowe i różnorodzajowe, będących przy tym zarówno relacjami wzajemnego się „wspierania”, jak i relacjami wchodzenia w kolizje. Elementem tych ustaleń jest też swoista normatywizacja treści aksjologicznych, ich jurydyzacja (poprzez zestawianie z zasadami prawa, wyrażającymi podstawową aksjologię prawną) oraz „sytualizacja” (poprzez powiązanie tych treści z przedmiotem procesu decyzyjnego). Tak ustalona treść kryteriów pozaprawnych wchodzi następnie w różne relacje z kryteriami stricti iuris wyrażonymi w przepisie zawierającym odesłanie, „domykając” w ten sposób rekonstrukcję jednostkowego (bazowego) wzoru zachowania, w następnej fazie będącego budulcem normatywnej podstawy decyzji.

Przedmiotem rozdziału IV są dwie fazy zamykające proces sądowej wykładni operatywnej. Pierwszą z nich jest faza konstrukcyjna, prowadząca do zbudowania normatywnej podstawy decyzji w postaci połączenia bazowych wzorów zrekonstruowanych w poprzedniej fazie, składnikiem których są też treści kryteriów pozaprawnych. Podstawa ta, mająca charakter podstawy materialnoprawnej i – w nieco węższym wymiarze – proceduralnej, budowana może być w toku zwykłym (bezkolizyjnym), kolizyjnym i inferencyjnym, w ramach których kryteria pozaprawne pełnią różne role. Redukcja tych podstaw w ostatniej fazie wykładni pozwala na dostrzeżenie odrębnych ról kryteriów pozaprawnych w budowie treści decyzji stosowania prawa odnośnie do kwalifikacji stanu faktycznego oraz do ustalania normatywnych konsekwencji (w tym też sankcji) tej kwalifikacji.

Rozdziały II, III oraz IV pracy kończą się podrozdziałami zawierającymi podstawowe ustalenia porównawcze, relatywizujące model ogólny, formułowany we wcześniejszych podrozdziałach tych rozdziałów. Odnoszą się one do czterech najważniejszych czynników różnicujących ten model: (1) rodzaju gałęzi prawa, pozwalającego na odnalezienie specyfiki posługiwania się kryteriami pozaprawnymi w gałęziach innych niż stanowiące odniesienie modelowe prawo cywilne, (2) typu praktyki decyzyjnej i rodzaju sądu, prowadzącego do dostrzeżenia czynnika poziomu instancji sądowej oraz, odrębnej niż w klasycznym typie sądowym, roli odesłań w administracyjnym typie stosowania prawa i w szczególnych postępowaniach sądowych, (3) typu społeczno-politycznego otoczenia prawa, pozwalającego na dostrzeżenie odrębności w rolach kryteriów pozaprawnych w autokratycznym i demokratycznym systemie politycznym oraz szczególnych ról odesłań w sytuacji głębokiej zmiany społecznej oraz (4) rodzaju porządku prawnego, prowadzącego do sygnalizacji zasadniczych różnic w funkcjonowaniu kryteriów pozaprawnych w porządku prawa stanowionego (zaprezentowanych na przykładzie porządku niemieckiego) oraz, w wyraźnie różniących się od niego, porządkach common law i prawa japońskiego.

Rozdział V pracy obejmuje dwie podstawowe grupy zagadnień. Pierwsza zawiera próbę określenia wpływu ustawodawcy na opisane w rozdziałach poprzednich funkcjonowanie odesłań pozaprawnych. Dotyczą one celów, warunków i środków oddziaływania oraz skutków legislacyjnego wprowadzenia odesłań pozaprawnych do porządku prawnego, z których najważniejszym jest poszerzenie swobody decyzyjnej w stosowaniu prawa. Druga grupa zagadnień dotyczy natomiast podsumowania ról kryteriów pozaprawnych w poszczególnych fazach procesu wykładni operatywnej oraz próby zbudowania modelu optymalizacyjnego stosowania odesłań do kryteriów pozaprawnych i ich ról w procesie wykładni, odnoszącego się do porządku prawa stanowionego, przy wyodrębnieniu kilku postulatów istotnych dla polskiego porządku prawnego funkcjonującego po 1989 r.

(4) Praca oparta jest na wykorzystaniu literatury teoretycznoprawnej oraz dogmatycznoprawnej, zarówno polskiej, jak i zagranicznej (głównie niemieckiej, amerykańskiej i japońskiej). Nie prowadzi to jednak do podejmowania otwartej i głębokiej polemiki z poszczególnymi ujęciami i twierdzeniami doktrynalnymi, które przywoływane są głównie w kontekście zaakcentowania obecności lub sposobu ujęcia analizowanego problemu w dyskursie teoretycznym lub dogmatycznoprawnym. Wynika to z faktu, że podstawowym „materiałem do budowy” twierdzeń są orzeczenia sądowe (a właściwie – ich uzasadnienia) oraz, w pewnym zakresie, regulacje normatywne.

W tym kontekście, co wydaje się metodologicznie istotne dla podkreślenia roli teorii i filozofii prawa w ramach tzw. wewnętrznej integracji nauk prawnych, perspektywa teoretycznoprawna (oparta na funkcjonalistycznym ujęciu istoty prawa) współgra w całej pracy z perspektywą dogmatycznoprawną (stanowiącą podstawę wyprowadzanych twierdzeń) oraz komparatystyczną (stanowiącą podstawę relatywizacji twierdzeń ogólnych). Stanowiący zaś efekt badań model ogólny, obok zasadniczych dla jego kształtu generalizacji deskryptywnych, obejmuje też elementy optymalizacji procesów wykładni i stosowania, a w pewnym zakresie także tworzenia, odesłań do kryteriów pozaprawnych w ogólnie ujętym demokratycznym i praworządnym porządku prawa stanowionego, ale odnoszącej się także do polskiego porządku prawnego.