Balwicka-Szczyrba Małgorzata, Korzystanie z nieruchomości przez przedsiębiorców przesyłowych - właścicieli urządzeń przesyłowych

Powszechne zaopatrywanie w media jest wyznacznikiem obecnych czasów. W XXI w. trudno wyobrazić sobie życie bez wody, gazu czy energii. Aby te i inne media mogły być otrzymywane przez odbiorców, należy zapewnić niezakłócone ich przesyłanie. Z tym z kolei związana jest konieczność budowy i utrzymywania urządzeń przesyłowych na znacznym obszarze, obejmującym wiele nieruchomości.

Zgodnie z art. 49 § 1 k.c., wprowadzającym ustawowy wyjątek od zasady superficies solo cedit , urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa. Urządzenia te niekiedy, mimo wejścia w skład przedsiębiorstwa, nie pozostają własnością przedsiębiorców przesyłowych, najczęściej jednak stanowią ich własność. Posadawianie urządzeń przesyłowych następuje z kolei w przeważającej liczbie przypadków na nieruchomościach cudzych. Powyższe okoliczności skłaniają do podjęcia rozważań dotyczących korzystania z nieruchomości przez przedsiębiorców przesyłowych – właścicieli urządzeń przesyłowych. Wskazana problematyka nie została w literaturze wyczerpująco opracowana, a wielość zagadnień z nią związanych wymaga uporządkowania. Rozważania w tym temacie mają doniosłe znaczenie praktyczne, za czym przemawia tak znaczna liczba urządzeń przesyłowych istniejących obecnie na nieruchomościach, a także planowanych do budowy.

Podjęte w niniejszej pracy badania mają na celu, po pierwsze, uporządkowanie i analizę tytułów prawnych, które mogą stanowić podstawę korzystania z nieruchomości przez przedsiębiorców przesyłowych – właścicieli urządzeń przesyłowych, po drugie, określenie uwarunkowań tak powszechnego zjawiska , polegającego na korzystaniu z nieruchomości przez przedsiębiorców przesyłowych bez tytułu prawnego, w tym pod kątem możliwości jego eliminacji, oraz uporządkowanie i analizę roszczeń, które mogą być w związku z tym podnoszone wobec wskazanych przedsiębiorców. Badania w powyższym zakresie zostaną poprzedzone rozważaniami dotyczącymi nabywania przez przedsiębiorców przesyłowych własności urządzeń, do których odnosi się art. 49 § 1 k.c., i zakończone analizą projektowanych zmian w prawie odnoszących się do problematyki związanej z urządzeniami przesyłowymi. Tak zdefiniowane cele, powzięte bez żadnych ograniczeń, byłyby jednak niemożliwe do zrealizowania w ramach jednej monografii, stąd też konieczne jest określenie jej ram. Korzystanie z nieruchomości przez przedsiębiorców przesyłowych – właścicieli urządzeń przesyłowych, poddane analizie w niniejszej pracy, dotyczy przede wszystkim nieruchomości cudzych, jednak w monografii zawarto także rozważania nad korzystaniem z nieruchomości, które pozostają własnością tych przedsiębiorców. Korzystanie z nieruchomości, które jest przedmiotem badań, będzie wyłącznie związane z posadowieniem urządzeń, do których odnosi się art. 49 § 1 k.c., przez co rozumie się zarówno ich budowę na nieruchomości, jak i ich dalsze na niej utrzymywanie oraz eksploatację, a także dokonywanie ich konserwacji, remontów i napraw. Praca nie obejmuje problematyki dotyczącej korzystania z nieruchomości przez przedsiębiorców przesyłowych w szerszym zakresie niż w związku z posadowieniem swoich urządzeń przesyłowych. Poza zakresem opracowania pozostają także rozważania związane z urządzeniami przesyłowymi niestanowiącymi własności przedsiębiorców przesyłowych.

W pracy wykorzystano kilka metod badawczych. Dokonano analizy dogmatyczno-prawnej, która służy wykładni obowiązujących unormowań oraz uporządkowaniu i ocenie poglądów judykatury i nauki dotyczących korzystania z nieruchomości przez przedsiębiorców przesyłowych – właścicieli urządzeń przesyłowych. Posłużono się także metodą prawnoporównawczą przy wykorzystaniu aktów prawnych i literatury niemieckiej, włoskiej, francuskiej i hiszpańskiej. Skorzystanie z tej metody ma na celu przede wszystkim ukazanie nowatorskiego charakteru służebności przesyłu uregulowanej w prawie polskim na tle służebności wykorzystywanych w celach przesyłowych we wskazanych obcych porządkach prawnych. Opracowanie opiera się także na metodzie historycznej, pozwalającej w szczególności ukazać problematykę dotyczącą urządzeń przesyłowych w kontekście ewolucji instytucji prawnych oraz wskazać przyczyny tak znacznej skali zjawiska polegającego na korzystaniu z nieruchomości przez przedsiębiorców przesyłowych bez tytułu prawnego.

Badania dokonano, opierając się na kodeksie cywilnym, ale także na licznych ustawach pozakodeksowych, istotnych dla omawianego zagadnienia, w tym na ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami oraz ustawie z dnia 28 września 1991 r. o lasach . Przedmiotem badań stała się literatura polska i orzecznictwo sądów polskich, a także akty prawne i literatura zagraniczna. Oprócz zagadnień materialnoprawnych podjęte rozważania zawierają elementy prawa procesowego.

Monografia składa się z ośmiu rozdziałów, każdy zakończony jest podsumowaniem. W rozdziale I znalazły się zagadnienia wprowadzające, w tym omówienie pojęcia „urządzenie przesyłowe”, pojęcia „nieruchomości” jako miejsca posadowienia urządzeń przesyłowych, a także pojęcia „przedsiębiorcy przesyłowego”. W rozdziale tym określono także rodzaj posiadania związanego z posadowieniem urządzeń przesyłowych. Rozdział II jest poświęcony problematyce nabywania własności urządzeń przesyłowych przez przedsiębiorców przesyłowych. Wskazano w nim właściciela urządzeń, do których odnosi się art. 49 § 1 k.c., a także sposoby przeniesienia własności tych urządzeń na przedsiębiorcę przesyłowego, w przypadku gdy nie pozostaje on ich właścicielem, oraz inne sposoby nabycia tego prawa. Kolejne trzy rozdziały pracy dotyczą korzystania z nieruchomości przez przedsiębiorców przesyłowych – właścicieli urządzeń przesyłowych na podstawie tytułu prawnego. W rozdziale III analizie poddano korzystanie z nieruchomości oparte na służebności przesyłu, które to prawo stanowi obecnie kluczowy, najczęściej pozyskiwany przez przedsiębiorców przesyłowych, tytuł prawny do nieruchomości. W rozdziale IV omówiono pozostałe cywilnoprawne tytuły, które mogą stanowić podstawę korzystania z nieruchomości przez przedsiębiorców przesyłowych – właścicieli urządzeń przesyłowych. Są to tytuły o charakterze prawnorzeczowym – własności, użytkowanie wieczyste, użytkowanie i służebności gruntowe oraz umowy obligacyjne. W rozdziale V analizie poddano tytuły prawne regulowane przepisami prawa publicznego, w szczególności decyzje administracyjne o charakterze wywłaszczeniowym, które znajdą zastosowanie wobec przedsiębiorców przesyłowych, tj. decyzję administracyjną wydaną na podstawie art. 35 u.z.t.w.n., art. 70 u.g.g.w.n. oraz art. 124 ust. 1 u.g.n. W rozdziale tym podjęto także rozważania dotyczące uprawnień przedsiębiorców przesyłowych do korzystania w ograniczonym zakresie z cudzych nieruchomości, wynikających z przepisów o charakterze publicznoprawnym, zawartych w ustawach regulujących dostarczanie mediów. Rozdziały VI i VII dotyczą korzystania z nieruchomości przez przedsiębiorców przesyłowych – właścicieli urządzeń przesyłowych bez tytułu prawnego. Pierwszy z nich określa uwarunkowania tego zjawiska, które zostaną zbadane także pod kątem możliwości jego uszczuplenia, a ostatecznie eliminacji. W drugim omówiono podstawowe roszczenia kierowane wobec przedsiębiorców przesyłowych – właścicieli urządzeń przesyłowych w związku z korzystaniem z nieruchomości bez tytułu prawnego, tj. roszczenie negatoryjne, roszczenia uzupełniające, w tym roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, roszczenie o wykup działki z art. 231 § 2 k.c. oraz, uzupełniające ochronę własności, powództwo o ustalenie stosunku prawnego lub prawa z art. 189 k.p.c. Nadto przeprowadzono rozważania nad dopuszczalnością kierowania wobec przedsiębiorców przesyłowych, korzystających z nieruchomości bez tytułu prawnego, roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia oraz roszczenia o naprawienie szkody deliktowej. Rozdział VIII zawiera omówienie projektowanych zmian prawa dotyczących problematyki związanej z urządzeniami przesyłowymi. Monografię kończy podsumowanie przeprowadzonych wywodów, wraz z zestawieniem najważniejszych wniosków szczegółowych de lege lata i de lege ferenda.

Na wstępie należy założyć, że istnieje cały „wachlarz” tytułów prawnych, które mogą stanowić podstawę korzystania z nieruchomości przez przedsiębiorców przesyłowych – właścicieli urządzeń przesyłowych. Tytuły te różnią się zarówno co do zakresu nabywanych uprawnień do nieruchomości związanych z posadowieniem urządzeń przesyłowych, jak i ich trwałości. Trzeba także sformułować tezę, że tak znaczna skala korzystania z cudzych nieruchomości przez przedsiębiorców przesyłowych bez tytułu prawnego nie wynika wyłącznie z braku należytej staranności po ich stronie w pozyskiwaniu praw do nieruchomości. Ponadto istnieje możliwość przeciwdziałania temu zjawisku, wywołującemu tak istotne konsekwencje prawne i gospodarcze. Polegają one przede wszystkim na możliwości podniesienia wobec tych przedsiębiorców roszczeń, zwłaszcza przez właścicieli nieruchomości. Nie wszystkie jednak roszczenia związane z korzystaniem z nieruchomości bez tytułu prawnego będą mogły być w danym stanie faktycznym skutecznie dochodzone w stosunku do przedsiębiorców przesyłowych.

Gdańsk, styczeń 2015

Małgorzata Balwicka-Szczyrba