Zajączkowska-Burtowy Joanna, Kontakty z dzieckiem. Prawa i obowiązki

Dziecko jest istotą rozumną, zna dobrze potrzeby,

trudności i przeszkody swego życia [...].

Zróbmy bilans, obliczmy, ile z ogólnego rachunku należy się dziecku.

Janusz Korczak, Prawo dziecka do szacunku

Cytat zaczerpnięty z „niewielkiego dzieła wielkiego orędownika praw dziecka” Janusza Korczaka otwiera niniejszą monografię – na wzór jednej z kluczowych pozycji poświęconych prawom dziecka . To właśnie prawo rodzinne odpowiada na pytanie, jak powinna funkcjonować rodzina według pożądanego modelu, konstruując go, gdy jest to niezbędne. Podążając za powszechnym założeniem, że prawo jest zwierciadłem życia społecznego, można podobnie uznać, że prawo rodzinne jest zwierciadłem życia rodzinnego. U podstaw tego stwierdzenia tkwi przekonanie, że jest to dziedzina mająca podstawowe znaczenie dla osobistej sfery życia każdego człowieka. Rodzina, będąca specyficzną grupą społeczną, jest miejscem, w którym jej członkowie realizują swoje naturalne potrzeby. Najważniejszą z nich jest odpowiednie przygotowanie dziecka do życia w społeczeństwie.

Monografia ta, poświęcona problematyce kontaktów z dzieckiem, wykazuje, jak ważną funkcję pełni ustawodawca wobec rodziny i społeczeństwa, ustanawiając prawo i obowiązek kontaktów. Rola tej instytucji rozpoczyna się bowiem od wpływu na poszczególną jednostkę, a kończy na kształtowaniu kondycji całego społeczeństwa. Jest to instytucja najsilniej dotykająca relacji rodzicielskiej oraz więzi łączącej niegdyś samych rodziców.

Współcześnie obserwowane przemiany społeczne powodują nie tylko nieustanny wzrost liczby rozwodzących się małżeństw , ale utrudniają również zdefiniowanie pojęcia „przeciętna polska rodzina”. Jej skład jest bowiem w coraz większym stopniu zróżnicowany, a globalizacja i zmieniające się trendy społeczne sprawiają, że ustawodawca polski oraz ustawodawcy innych państw próbują dostosować do nich normatywną treść praw wewnątrzrodzinnych, m.in. takich jak prawo do kontaktów. Również postępująca informatyzacja i cyfryzacja spowodowały, że instytucja kontaktów nabrała innego kształtu i w dalszym ciągu ulegać będzie modyfikacjom. Wystarczy zauważyć, że np. komunikacja wideotelekonferencyjna, dotychczas obecna głównie w świecie korporacji, odgrywa istotną rolę w prawie i życiu rodzinnym . Współcześnie stanowi ona nie tylko formę pomocniczą kontaktów dziecka z rodzicem w wypadku dzielącej ich odległości, ale jest również substytutem ich osobistych spotkań. Dzięki temu, nawet w przypadku zamieszkiwania na obszarze tego samego miasta, możliwy jest codzienny kontakt pomiędzy spotkaniami pogłębiający więź. Ponadto, do takiej formy kontaktu, nazywanego kontaktem internetowym czy e-kontaktem , dołączyć mogą dziadkowie, inni krewni czy przyjaciele za pomocą „jednego przycisku” . Zjawisko tzw. teleobecności z jednej strony umożliwia intensywne i bezpłatne utrzymywanie kontaktów dzięki technologii pozwalającej komunikującym się osobom zobaczyć się oraz usłyszeć, a także de facto „doświadczyć siebie” , z drugiej jednak strony w pewnych częściach świata zaczyna ono budzić obawy, jako że przyczynia się do orzekania przez sądy zgody na wyprowadzenie się rodzica wraz z dzieckiem nawet do bardzo odległych krajów, co powoduje osłabienie więzi osobistej.

Monografia prezentuje wyniki badań przeprowadzonych w celu określenia charakteru prawnego kontaktów. Udzielenie odpowiedzi na postawione pytanie nie jest bezzasadne. Znana jest bowiem treść prawa i obowiązku kontaktów, jego formy, jak też omawiana konieczność uregulowań zapewniających większą skuteczność i egzekwowalność. Nie została jednak dostatecznie wyjaśniona kwestia modelowego kontaktu rodzicielskiego w odniesieniu do rodzin pełnej oraz niepełnej, a także źródło i natura tej relacji. W monografii podjęta zatem została próba uchwycenia charakteru prawnego oraz kształtu instytucji, szczególnie że w obecnym stanie prawnym przyjmują one odmienną postać w trakcie niezakłóconych więzi rodzinnych niż w przypadku rozkładu owych więzi.

Fundamentalną kwestią jest analiza pojęć prawa i obowiązku, a w konsekwencji także roszczenia oraz sankcji w sytuacji niewykonywania obowiązku. Rozważania te dotyczą zarówno dziecka, jak i rodziców. W niektórych fragmentach jednak dokonywane są na tle relacji dziecka z pozostałymi bliskimi osobami, przez wzgląd na kształt prawa i obowiązku występującego po ich stronie. Struktura relacji dziecka z takimi osobami, jak rodzeństwo czy dziadkowie jest na tyle obszerna, że jej szczegółowa analiza przekraczałaby ramy niniejszej pracy, stąd rozważania poświęcone zostały głównie kontaktom rodzica z dzieckiem.

Udzielenie odpowiedzi na pytanie o charakter prawny kontaktów, w tym charakter naturalny i osobisty oraz jego relację z instytucją władzy rodzicielskiej, wpłynąć może również na sposób interpretacji i postrzegania przepisów poświęconych stosunkom między rodzicami a dziećmi.

Nakreślony powyżej cel badawczy, jak również zastosowana metodologia determinują strukturę monografii, która została podzielona na pięć rozdziałów. Rozdział pierwszy służy wprowadzeniu do podejmowanej problematyki. Omówiono w nim przede wszystkim istotę i cele instytucji kontaktów oraz jej genezę, a także wstępnie wyjaśniono treść pojęcia kontaktów z dzieckiem. Rozdział drugi poświęcony jest problematyce związanej z ustalaniem kształtu kontaktów, w szczególności do wskazania ustawowych form kontaktów z dzieckiem oraz ich krytycznej analizy. Ta część pracy dotyczy także kwestii związanych z zaprzestaniem utrzymywania kontaktów z dzieckiem, jak również z postulowaną możliwością zawieszenia kontaktów. Rozdział trzeci odnosi się z kolei do kwestii ustalenia charakteru prawnego instytucji kontaktów. W czwartym rozdziale zaprezentowano ewolucję relacji pomiędzy władzą rodzicielską a prawem do kontaktów. W ostatnim, piątym rozdziale analizowana jest tematyka dotycząca prawa do kontaktów w kontekście instytucji przysposobienia oraz pieczy zastępczej. Jest to problematyka nadzwyczaj istotna wobec rozpowszechnionych przypadków wzajemnego poszukiwania się przez rodziców biologicznych oraz ich dzieci.

W celu zachowania praktycznej spójności treści przedstawionych w prezentowanej pozycji zrezygnowano z wyodrębnienia części dotyczącej skutecznego egzekwowania prawa do kontaktów, jako kwestii należącej do ściśle procesowej dziedziny, zasługującej wobec obszerności problematyki na odrębne opracowanie.

Wnioski z niniejszej monografii umożliwiają określenie źródła i natury tytułowej instytucji w odniesieniu do rodziców i dzieci, pozwalając interpretować w ich świetle pozostałe regulacje poświęcone kontaktom z dzieckiem. Przez wzgląd na nieocenioną wagę więzi rodzicielskich to im właśnie zostaną poświęcone zasadnicze rozważania. Dopiero bowiem w przypadku jasnego określenia charakteru prawnego prawa i obowiązku rodziców oraz dzieci, a także jego źródła, należy „odpowiednio” stosować zasady wobec rodzeństwa, dziadków oraz innych osób uprawnionych do kontaktów.

Truizmem wydaje się stwierdzenie, że prawdziwy wpływ na wychowanie dziecka i jego rozwój mają rodzice. Nieocenioną wartość dla ukształtowania osobowości niosą ze sobą relacje z rodzeństwem, dziadkami, czasem również innymi osobami, jednakże w dalszym ciągu nie są one niezastąpione. Wystarczy zauważyć, że nie wszystkie dzieci mają rodzeństwo czy żyjących dziadków. Okoliczność ta, nawet w przypadku rodziny małej, liczącej trzy osoby, nie wpłynie negatywnie na rozwój emocjonalny dziecka, w przeciwieństwie do silnie odczuwalnego braku jednego z rodziców, co zostało poparte wyczerpującą już do tej pory literaturą naukową . Wystarczy wspomnieć o syndromie oddzielenia dziecka od rodzica, tzw. PAS (Parental Alientation Syndrom) , który nie ma swojego odpowiednika w przypadku izolacji od innych niż rodzic członków rodziny.

* * *

Niniejsza monografia stanowi zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W tym miejscu chciałabym podziękować Promotorowi rozprawy Panu Profesorowi zw. dr. hab. Tomaszowi Sokołowskiemu za cenne wskazówki poczynione w trakcie powstawania pracy, a także za inspirujące rozmowy – Pani Profesor dr hab. Joannie Haberko oraz Panu Profesorowi zw. dr. hab. Adamowi Olejniczakowi. Pragnę również podziękować Recenzentom w przewodzie doktorskim – Pani Profesor dr hab. Elżbiecie Holewińskiej-Łapińskiej oraz Panu Profesorowi dr. hab. Markowi Andrzejewskiemu za włożone w Ich recenzje czas, trud oraz za wartościowe uwagi, które wpłynęły na ostateczny kształt monografii.

Na koniec pragnę również podziękować mojej rodzinie, zwłaszcza Mamie Julicie i Tacie Janowi za Ich nieocenioną pomoc i wsparcie, które otrzymywałam w trakcie powstawania rozprawy oraz Mojemu Mężowi Michałowi za to, że wspiera mnie we wszystkim, co robię.