Kołodziej Anastazja, Konsumenckie prawo odstąpienia od umowy sprzedaży rzeczy

Najpowszechniej zawieraną umową w obrocie konsumenckim jest sprzedaż. Trudno przecenić jej znaczenie praktyczne, tak w aspekcie ekonomicznym, jak i prawnym. Z tych względów prawodawca europejski od lat podejmuje starania mające na celu ujednolicenie reguł sprzedaży konsumenckiej w ramach wspólnego rynku Unii Europejskiej, posługując się w tym celu dyrektywami. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej nie sposób pominąć ratio legis ustawodawcy europejskiego przy wykładni krajowych regulacji dotyczących sprzedaży konsumenckiej. Należy jednak mieć na względzie, że celem ujednolicania w ramach Unii Europejskiej regulacji prawnej dotyczącej sprzedaży konsumenckiej jest w pierwszym rzędzie zapewnienie swobody przepływu towarów w ramach wspólnego rynku Unii, a dopiero w drugiej kolejności ochrona konsumenta.

Taki kontekst aktualnego unormowania sprzedaży konsumenckiej skłonił mnie do analizy na nowo ukształtowanej instytucji konsumenckiego prawa odstąpienia od umowy sprzedaży. Nie ulega bowiem wątpliwości, że wspomniane prawo kształtujące jest odstępstwem do zasady pacta sunt servanda, a przy tym stanowi silny instrument służący ochronie interesów prawnych i ekonomicznych uprawnionego. O skuteczności ochrony tych interesów przesądza jednak przejrzystość regulacji prawnej i jej spójność wewnętrzna. Podstawowe znaczenie ma bowiem to, że uprawnionym jest w tym wypadku konsument, a zatem ostatnie, najsłabsze ogniwo w procesie obrotu dobrami.

W obecnym kształcie konsumenckie prawo odstąpienia od umowy sprzedaży wynika z ustawy i występuje w dwóch postaciach. Po pierwsze, jako ” czas do namysłu” , czyli prawo do zrezygnowania z kontraktu w ustawowym terminie bez podania przyczyny. Przysługuje ono konsumentowi tylko wtedy, gdy zawarł on umowę poza lokalem przedsiębiorstwa sprzedawcy lub na odległość. Ta postać omawianej instytucji wykazuje podobieństwo konstrukcyjne do umownego prawa odstąpienia od umowy bez podania przyczyny, choć – ze względu na ustawowe źródło – przesłanek jej wykonania należy szukać w ustawie.

Po drugie, konsumenckie prawo odstąpienia od umowy sprzedaży jawi się jako sankcja niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową w ramach gwarancji ustawowej lub jako uprawnienie wynikające z rękojmi za wady rzeczy. W tym wypadku stanowi wyspecjalizowany instrument prawny służący likwidacji faktycznej nierówności stron w obrocie konsumenckim. Reguły wykonywania konsumenckiego prawa odstąpienia od umowy sprzedaży zależą jednak od rodzaju rzeczy będących przedmiotem świadczenia przedsiębiorcy. Jeśli bowiem umowa dotyczy rzeczy ruchomej – prawo odstąpienia podlegać będzie regułom wynikającym z ustawy o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej. Natomiast w przypadku nieruchomości, praw oraz energii – konsumenckie prawo odstąpienia od umowy reguluje kodeksowa rękojmia za wady.

Z uwagi na rozległość problematyki zakres tematyczny publikacji ograniczono do umów sprzedaży, w których przedmiotem świadczenia przedsiębiorcy są rzeczy. Szczególnie dużo miejsca poświęcono obrotowi prawnemu rzeczami ruchomymi, ponieważ ich właśnie dotyczy sprzedaż masowa, która ma w obrocie konsumenckim największe znaczenie praktyczne. Tym samym pozostawiono poza obszarem analizy umowy dotyczące energii oraz praw.

Wiele uwagi poświęcono omówieniu rękojmi za wady rzeczy, a to z trzech podstawowych powodów. Po pierwsze, wskazane jest wykorzystanie dorobku doktryny i judykatury wypracowanego na gruncie rękojmi kodeksowej także przy gwarancji ustawowej, wszędzie tam, gdzie służyć to będzie usprawnieniu praktyki obrotu i ochronie interesu ekonomicznego konsumenta, przy czym pozostaje w zgodzie z duchem prawa europejskiego. Po drugie, przedstawienie dotychczasowych rozwiązań umożliwi skonfrontowanie zasad wykonania i skutków prawa odstąpienia w ramach rękojmi i gwarancji ustawowej, pokazanie podobieństw i różnic, a przy tym zalet nowej regulacji, choć także i wielu jej słabości. Takie porównanie umożliwi przy tym ocenę nowej regulacji w aspekcie zakresu ochrony praw konsumenta. Po trzecie, uregulowania kodeksowe pozostały aktualne w obrocie konsumenckim dla umów sprzedaży nieruchomości oraz rzeczy ruchomych nabywanych w celu związanym pośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową konsumenta.

Oceniając doniosłość instytucji konsumenckiego prawa odstąpienia od umowy sprzedaży, trzeba jeszcze zwrócić uwagę na dwa istotne aspekty. Po pierwsze, według zamysłu prawodawcy europejskiego, sprzedaż konsumencką trzeba widzieć w jej szerokim, ekonomicznym sensie. To tłumaczy stosowanie ustawy o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej także do innych umów w obrocie konsumenckim, np. umowy o dzieło. Tyle tylko, że nie oznaczono precyzyjnie kryterium, według którego należałby odróżniać umowy konsumenckie, pozostające w ramach sprzedaży konsumenckiej w pojęciu ekonomicznym, od tych umów z konsumentami, które nie będą podlegać gwarancji ustawowej. Niewątpliwie jednak przez rozszerzenie zakresu zastosowania gwarancji ustawowej do innych umów z konsumentami niż umowa sprzedaży, wzmocnione zostało znaczenie konsumenckiego prawa odstąpienia. Po drugie, istotna dla konstrukcji konsumenckiego prawa odstąpienia od umowy sprzedaży jest także jego skuteczność dla pozostającej z nią w związku prawnym i ekonomicznym umowy kredytu konsumenckiego.

Wszystkie przedstawione cechy pozwolą wyróżnić konsumenckie prawo odstąpienia z umowy sprzedaży jako nową, samodzielną i niezwykle istotną dla obrotu cywilnoprawnego instytucję. Podkreślić trzeba, że w literaturze przedmiotu nie znajdziemy, jak do tej pory, całościowego przedstawienia omawianej problematyki. Publikacje dotyczące ustawowego prawa odstąpienia od umowy odnoszą się jedynie do umowy wzajemnej w ogólności, nie uwzględniając ani zagadnień związanych z rękojmią za wady lub gwarancją ustawową, ani specyfiki wynikającej z konsumenckiego charakteru umowy. Natomiast prace poświęcone tematyce konsumenckiej nie wyczerpują zagadnienia w odniesieniu do tej jednej, istotnej instytucji – konsumenckiego prawa odstąpienia od umowy sprzedaży. Stąd potrzeba szczegółowego omówienia przedstawionej tematyki.

Serdeczne podziękowania składam prof. dr hab. Andrzejowi Śmieji za opiekę naukową nad pracą doktorską, która stanowiła bazę tej książki oraz recenzentom prof. dr hab. Edwardowi Gniewkowi i prof. dr hab. Antoniemu Witoszowi za życzliwe i cenne uwagi.