Laskowska Ewa, Konstrukcja ochrony prawnoautorskiej na tle procesu europeizacji prawa prywatnego

Gdyby wskazać jedną z dziedzin prawa, której rozwój znacznie przekroczył zakładane na początku ramy koncepcyjne całej instytucji i obecnie zmierza w nieokreślonym kierunku, wpływając istotnie na cały system gospodarczy, byłoby to prawo autorskie. Początkowo wprowadzone przede wszystkim w odniesieniu do dzieł drukowanych, następnie objęło programy komputerowe (choć przy poważnej dyskusji i krytyce doktryny prawniczej), współcześnie natomiast mierzy się z problemem już nie tylko tego, czym jest utwór jako przedmiot szczególnej ochrony normatywnej, ale moim zdaniem przede wszystkim z kwestią odpowiedniego wyważenia interesów wszystkich uczestników obrotu prawnego i rozwojem nowych technologii. Jak bowiem dostosować (i czy w ogóle jest to możliwe?) dotychczasowe założenia koncepcyjne prawa autorskiego w kontekście nowych form eksploatacji utworu, które być może łączą się z zyskiem usługodawców internetowych, ale umożliwiają jednocześnie korzystanie z dobra intelektualnego przez użytkowników końcowych, na co ustawodawca zezwala w ramach odpowiednich instytucji prawnych? W jaki sposób należy sformułować zasady odpowiedzialności prawnoautorskiej za naruszenia w sieci internetowej lub za pośrednictwem portali społecznościowych? Moim zdaniem dla udzielenia odpowiedzi na te pytania i wiele innych powiązanych z nimi należy najpierw spojrzeć na to, jak model ochrony prawa autorskiego został skonstruowany i w którym miejscu można go umieścić w ramach systemu prawnego.

Temat niniejszego opracowania dotyczy koncepcji systemu ochrony prawnoautorskiej. Zakłada on weryfikację teoretycznych modeli ochrony dobra intelektualnego w kontekście znanych już instytucji normatywnych: systemu ochrony dobra osobistego, prawa podmiotowego, systemu właścicielskiego, koncepcji monopolu prawnego oraz ochrony w razie dokonanego naruszenia. Tylko pozornie zakwalifikowanie ochrony prawnoautorskiej pozostaje bez znaczenia praktycznego. Przykładowo przyjęcie stanowiska, że system ochrony prawnoautorskiej w istocie opiera się na konstrukcji właścicielskiej, będzie implikować stosowanie w odpowiednim zakresie postanowień prawa rzeczowego przy odtwarzaniu przesłanek odpowiedzialności za naruszenie praw autorskich majątkowych. W związku z tym konieczne było, moim zdaniem, podjęcie próby odpowiedzi na pytanie, jak skonstruowana została ochrona prawnoautorska, do jakich instytucji normatywnych prawa cywilnego sięga oraz w jakim zakresie odpowiada założeniom ustawodawcy i pełni przewidziane przez niego funkcje. W kontekście znaczącego wpływu norm prawa europejskiego na rozwój systemu krajowego, jak i coraz częściej dyskutowanego w literaturze polskiej orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, zwłaszcza w odniesieniu do ochrony interesów majątkowych uprawnionych, rozszerzyłam temat o kontekst europeizacji prawa prywatnego. Przez samo pojęcie europeizacji rozumiem wielopłaszczyznowy proces internacjonalizacji pewnych zagadnień (elementów) wspólnych dla określonej dziedziny , zaś w odniesieniu do prawa prywatnego oznaczać to będzie proces harmonizacji pewnych reguł, instytucji i rozwiązań normatywnych prawa prywatnego w systemie Unii Europejskiej i państwach członkowskich. Używam tego pojęcia zamiast terminu „harmonizacja” świadomie i w celu uniknięcia nawiązania do określonych skutków prawnych, jakie prawodawca europejski wiąże z procesem implementacji rozwiązań dyrektyw unijnych do systemów prawnych państw członkowskich. Słusznie jednak zwróciła mi uwagę pani prof. A. Nowicka, że użycie tego sformułowania może budzić wątpliwości z uwagi na ograniczenie materiału badawczego wyłącznie do norm prawa UE. Precyzyjna byłaby zamiana tego słowa na „unifikację”. Wydaje mi się jednak, że pojęcie europeizacji nawiązuje dobrze do dorobku literatury polskiej i zagranicznej, w szczególności rozważań poświęconych ewolucji ochrony konsumenckiej na poziomie unijnym, a także może odzwierciedlać niezależną od unijnej tendencję do wprowadzania reguł normatywnych obowiązujących w innych porządkach prawnych do polskiej dyskusji w prawie autorskim. Niemniej jednak rację miała moja recenzentka, dlatego też, dla uniknięcia tego zarzutu, rozważania starałam się również rozszerzyć o kwestie ochrony prawnoautorskiej poza samo prawo UE.

Jak słusznie zwrócono uwagę w trakcie obrony dysertacji doktorskiej, początkowo wybrana tematyka pracy („Model ochrony prawnoautorskiej na tle procesu europeizacji prawa prywatnego”) mogłaby sugerować aprioryczne stwierdzenie, że na płaszczyźnie unijnej można już odtworzyć jakiś system ochrony odnoszący się do prawa autorskiego. Dla uniknięcia wątpliwości, bez dokładnej analizy wskazanych zagadnień, temat ten został nieco zmodyfikowany, zaś rozważania w tym zakresie zostały uzupełnione o wskazówki komentatorów.

Podejmowana tematyka wymusza sformułowanie pewnych hipotez i przedstawienie pytań badawczych, koniecznych do przyjęcia pewnego punktu wyjścia i bardziej szczegółowych rozważań dogmatycznoprawnych. W dalszej części pracy zostały zatem przyjęte następujące założenia:

Punktem wyjścia do oceny konstrukcji ochrony prawnoautorskiej jest stwierdzenie, że jej opis wymusza w pierwszej kolejności analizę jej przedmiotu. Rzutuje to oczywiście na schemat rozważań. Całość podzielona została zatem na trzy części. Pierwsza poświęcona została opisowi teoretycznych i koncepcyjnych założeń prawa autorskiego. Następnie przedstawiam podstawy koncepcyjne systemu prawa autorskiego, obrazując je na przykładach rozwiązań anglosaskich i kontynentalnych oraz teorii monistycznej i dualistycznej prawa autorskiego. Trzeci rozdział poświęcam analizie postanowień europejskich, które mogą wpływać na kształt koncepcji ochrony prawnoautorskiej. Całość zakończona jest wstępnym podsumowaniem oraz zestawieniem hipotez niezbędnych dla dalszej analizy dogmatycznoprawnej. Druga część poświęcona jest polskiej regulacji. W rozdziale otwierającym zostały przedstawione rozważania, które odnoszą się do zagadnienia rozpoczęcia i zakończenia ochrony prawnoautorskiej. Weryfikuję tutaj zakres uprawnień przyznawanych przez ustawodawcę polskiego w kontekście systemu ochrony uniwersalnej i partykularnej praw własności intelektualnej. Następnie, przyjmując rozwiązanie polegające na dualistycznym systemie prawa autorskiego, przechodzę do analizy dogmatycznoprawnej modelu ochrony autorskich praw osobistych. Podkreślam, że z uwagi na przyjęte założenie badawcze dokładny opis systemu ochrony wymaga w pierwszej kolejności wskazania tego, jak uregulowany został przedmiot tej ochrony oraz komu taka ochrona zostaje przyznana. Stąd też rozważania rozpoczyna opis zagadnień związanych z podmiotem legitymowanym czynnie w razie naruszenia autorskich praw osobistych, następnie przechodzę do weryfikacji przedmiotu ochrony, aby zakończyć analizę na konstrukcjach ochronnych przewidzianych w art. 78 pr. aut. Podobny schemat rozważań zastosowałam w następnym rozdziale pracy, poświęconym modelowi ochrony autorskich praw majątkowych i art. 79 pr. aut. Trzecia część opracowania składa się z wniosków wynikających z przeprowadzonych rozważań oraz opisu modelu ochrony prawnoautorskiej w takim porządku, w jakim przedstawiane były poszczególne elementy składające się na analizę. Opracowanie zamyka podsumowanie i ocena końcowa modelu ochrony prawnoautorskiej wraz z wnioskami de lege ferenda.

Zastosowaną w niniejszym opracowaniu metodą badawczą jest analiza dogmatycznoprawna konkretnych instytucji prawnych konstrukcji ochrony prawnoautorskiej (metoda formalno-dogmatyczna). W ograniczonym zakresie, związanym z procesem europeizacji prawa autorskiego, skorzystałam również z metody komparatystycznej dla zobrazowania różnic i sposobów ukształtowania poszczególnych instytucji prawnych w innych systemach prawa kontynentalnego i anglosaskiego. Dodatkowo, z uwagi na właściwość prawa unijnego, którego instytucje mają być implementowane w każdym z porządków prawnych państw członkowskich, przy analizie poszczególnych norm posługuję się przede wszystkim wykładnią systemowo-funkcjonalną, mniejszą wagę przykładając do literalnego brzmienia regulacji. Wynika to również z problemów związanych z niekonsekwentnym tłumaczeniem tekstów prawnych na języki ojczyste państw członkowskich. W każdym jednak wypadku staram się uzasadniać przyjmowane stanowisko na podstawie treści i argumentacji orzeczeń TSUE. Całość literatury i orzecznictwa gromadzona była przeze mnie w czasie studiów doktoranckich oraz podczas kwerend bibliotecznych w Niemczech i we Włoszech. Cytowane w pracy strony internetowe odwiedzane były w lipcu i sierpniu 2014 r., chyba że inaczej zostało wskazane w odpowiednim przypisie bibliograficznym.

W ramach wstępu oraz dla uniknięcia wątpliwości wskazuję, że zdaję sobie sprawę, iż każdy model teoretycznoprawny stanowi tylko „wartość pomyślaną” , którą trudno implementować do rzeczywistości prawnej. Wydaje mi się jednak, że każda kwalifikacja prawna instytucji ochronnej w kontekście modelu własnościowego, modelu monopolu prawnego czy też konstrukcji deliktowych łączy się z określonymi w danej koncepcji konsekwencjami, zaś każde odstępstwo od przyjętych założeń wymusza szczególne uzasadnienie dla swojego istnienia. Ponadto opracowanie i opis ochrony prawnoautorskiej może stanowić punkt wyjścia do dalszych rozważań nad przyszłością i kierunkiem rozwoju prawa na dobrach niematerialnych, zwłaszcza na płaszczyźnie europejskiej.